روان داروشناسی (Psychopharmacology) شاخه‌ای تخصصی از رشته فارماکولوژی (Pharmacology) است. فارماکولوژی نیز به معنای داروشناسی، شاخه‌ای از داروسازی و زیست‌شناسی محسوب می‌شود. داروشناسی شامل دو بخش فارماکودینامیک (Pharmacodynamics) و فارماکوکینتیک (Pharmacokinetics) است. در این مقاله به بررسی سایکوفارماکولوژی می‌پردازیم. در این شاخه از داروشناسی، اثر دارو بر روان، مغز و مشاهده تغییر رفتار مغز موردمطالعه قرار می‌گیرد. به عبارتی دقیق‌تر، در سایکوفارماکولوژی اثرات داروها بر روی سیستم عصبی و رفتار بررسی می‌شود. با توجه به این تعاریف، دو نکته در ابتدای سایکوفارماکولوژی بسیار حائز اهمیت است:

• اثرات دارو

تغییراتی هستند که پس از مصرف دارو، در رفتار و یا فرایندهای فیزیولوژیکی مشاهده می‌شوند. به‌عنوان‌مثال؛ اثرات مورفین، هرویین و دیگر مواد افیونی که شامل کاهش حساسیت به درد، کند شدن سیستم گوارشی، رخوت، شل شدن عضلانی، تنگ شدن مردمک‌ها و سرخوشی است.

• محل اثر

به نقاطی گفته می‌شود که مولکول‌های دارو بر مولکول‌های قرارگرفته روی غشای سلول بدن و یا مولکول‌های درون آن‌ها، اثر کرده است. درنتیجه داروها، برخی از فرایندهای بیوشیمیایی این سلول‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

لازم به ذکر است که روان داروشناسی زمینه مهمی در علوم عصبی به‌حساب می‌آید. این دانش منشأ تولید داروهای روان‌درمانی است که برای درمان انواع اختلالات روان‌شناختی (اختلال اضطراب، سایکوتیک، خلقی و شخصیت) و رفتاری مانند اختلال مصرف الکل مورداستفاده قرار می‌گیرند. داروها موارد شیمیایی برون زادی هستند که اگرچه برای کارکرد طبیعی یک سلول ضروری نیستند. اما هنگامی‌که دز پایین آن‌ها مصرف می‌شود. به‌صورت قابل‌توجهی بر عملکرد سلول‌های معین در بدن تأثیرگذارند.

فارماکوکینتیک

همان‌طور که گفته شد در مسئله داروشناسی، فارماکوکینتیک بخش عمده‌ای از آن به شمار می‌رود و دارای اهمیت است. برای اینکه یک دارو اثر خود را بگذارد باید به محل اثر برسد. برای این کار باید مولکول‌های دارو وارد بدن شده و سپس وارد جریان خون شوند تا بتوانند به اندام (اندام‌هایی) که روی آن اثر می‌گذارند، منتقل شوند. سپس در آن نقطه باید از جریان خون خارج‌شده و با مولکول‌های موردتعامل خود، ارتباط داشته باشد. برای این کار، تقریباً همه داروهایی که موردنظر ما هستند، باید وارد سیستم عصبی مرکزی شوند. برخی از داروهای فعال در روان داروشناسی ازنظر رفتاری، اثر خود را روی سیستم عصبی پیرامونی می‌گذارند. اما این داروها برای ما نسبت به داروهایی که بر سلول‌های سیستم عصبی مرکزی اثر می‌گذارند، از اهمیت کمتری برخوردارند.

مولکول‌های دارو برای ورود به بدن و راه‌یابی به محل اثر خود، باید از موانع متعددی عبور کنند. برخی از مولکول‌ها به‌راحتی و به‌سرعت از این موانع عبور می‌کنند. اما برخی دیگر بسیار کند از این موانع می‌گذرند. بعدازآن که مولکول‌های داروها وارد بدن شدند، به‌وسیله آنزیم‌ها تخریب می‌شوند یا از طریق ادرار دفع می‌گردند. البته به هر دو صورت باهم نیز ممکن است. در این حالت‌ها مولکول‌ها یا از بین می‌روند یا به تکه‌هایی غیرفعال تبدیل می‌شوند. فرآیند جذب دارو، توزیع دارو در بدن، تخریب مولکول‌های آن و دفع آن از بدن را فارماکوکینتیک (تحرکات دارویی) تعریف می‌کند.

انواع روش‌های مصرف دارو

بعدازآنکه در مورد تأثیر داروها در مطالبی ارائه شد، نوبت به آن رسیده که در مورد روش‌های تجویز دارو نیز اطلاعاتی به دست آوریم. به‌طورکلی ۹ روش برای مصرف داروها در پژوهش‌های روان داروشناسی و سایر شاخه‌ها وجود دارد. عبارت‌اند از:

• تزریق داخل وریدی (Intravenous Injection)
• تزریق داخل صفاقی (Intraperitoneal Injection)
• تزریق عضله‌ای (Intramuscular Injection)
• تزریق زیر جلدی (Subcutaneous Injection)
• مصرف خوراکی (Oral Administration)
• مصرف زیرزبانی (Sublingual Administration)
• داخل روده‌ای (Intrarectal Administration)
• تدخین (Inhalation)
• جلدی (Topical Administration)
• تزریق داخل مغزی (Intracerebral Administration)
• تزریق داخل بطنی- مغزی (Intracerebroventricular Administration)

تزریق داخل وریدی (IV)

تزریقی است که داخل رگ صورت می‌گیرد. سریع‌ترین روش مصرف و تجویز دارو به شمار می‌رود. در مقایسه با اکثر تزریق‌های دیگر دارای معایبی یا بهتر است بگوییم نکات قابل‌توجهی است که عبارت‌اند از:

• به توجه و مهارت بیشتری نیاز دارد.
• کل دز دارو، به‌یک‌باره وارد جریان خون می‌شود.
• اگر بعد از تزریق، فرد حساسیت نشان دهد. برای تزریق داروی دیگر جهت خنثی کردن اثر داروی قبلی، زمان کمی در دسترس است.

تزریق داخل صفاقی (IP)

این تزریق نیز روشی سریع است. اما به‌سرعت تزریق داخل وریدی نیست. دارو از راه دیواره شکم به درون حفره صفاق تزریق می‌شود. این حفره فضایی است که معده، روده‌ها، کبد و سایر اندام‌های شکمی را در برمی‌گیرد. تزریق داخل صفاقی رایج‌ترین روش در روان داروشناسی برای تجویز دارو به بدن حیوانات کوچک آزمایشگاهی است.

تزریق داخل عضله‌ای (IM)

در این روش تزریق، دارو مستقیماً به داخل عضله بزرگی مانند عضلات بازو یا باسن وارد می‌شود. دارو از طریق مویرگ‌هایی که عضله را تغذیه می‌کنند، وارد جریان خون می‌شود. نکته‌ای که در این تزریق مهم است این است که گاهی می‌خواهیم زمان تأثیر دارو را اندکی به تأخیر بی اندازیم. برای این کار که راه‌حلی وجود دارد؟

پاسخ این است برای به تأخیر انداختن جذب دارو، می‌توانیم داروی موردنظر را با داروی دیگر مانند افدرین (Ephedrine) مخلوط کنیم. داروی دوم، موجب می‌شود که دیواره مویرگ‌ها تنگ شود و جریان خون در درون عضله را تأخیر بی اندازد.

تزریق زیر جلدی (SC)

دارو به‌وسیله این روش به فضای زیرپوست وارد می‌شود. این تزریق زمانی به کار می‌آید که تجویز مقدار اندکی از دارو موردنیاز باشد. چراکه تزریق مقدار زیاد به روش تزریق زیر جلدی، درد زیادی را به وجود می‌آورد. برخی از داروهای قابل‌حل در چربی می‌توانند در روغن نباتی حل‌شده و به‌صورت زیر جلدی تزریق شوند. در این حالت چند روز طول می‌کشد تا مولکول‌های دارو از روغن خارج شوند. اگر هم جذب بسیار کند و طولانی‌مدت در پژوهش‌های روان داروشناسی  موردنظر باشد. می‌توان دارو را به‌صورت قرصی خشک یا درون کپسولی از جنس لاستیک سیلیکونی، در زیرپوست قرارداد.

مصرف خوراکی

این روش رایج‌ترین شکل مصرف یا تجویز دارو در بین سایر روش‌ها برای انسان‌های است. پژوهشگران از این روش به‌ندرت برای حیوانات آزمایشگاهی استفاده می‌کنند. چراکه برای حیوانات خوردن چیزی که برایشان خوشمزه نیست، سخت است.

مصرف زیرزبانی

برخی از داروهای خاص را می‌توان از طریق تجویز زیرزبانی مصرف کرد. دارو از طریق مویرگ‌هایی که غشای مخاطی دیواره درون دهان تغذیه می‌کنند، جذب جریان خون می‌شود. به‌عنوان‌مثال:

• نیتروگلیسرین، دارویی است که موجب گشادشدن رگ‌های خونی می‌شود. در افرادی که به دردهای آنژین صدری ناشی از نارسایی عروق قلبی دچار شده‌اند، به‌صورت زیرزبانی تجویز می‌شود.

تجویز داخل روده‌ای

برخی از داروها را می‌توان از انتهای سیستم گوارش به‌صورت شیاف مصرف کرد. این روش بیشتر برای مصرف داروهایی به کار می‌رود که ممکن است باعث ناراحتی معده فرد شوند.

تجویز به روش تدخین

ریه‌ها، نقاطی از محل اثر دارو هستند که از طریق روش تدخین درگیر تأثیرات داروهای موردنظر می‌شوند. برای بررسی برخی مواد اعتیادآور در پژوهش‌های روان داروشناسی و تأثیر آن‌ها بر رفتار نیز از این روش استفاده می‌شود. به‌عنوان‌مثال:

• نیکوتین
• کوکایین خالص
• ماری‌جوانا

علاوه بر این مواد، داروهایی وجود دارند برای درمان اختلالات ریوی اغلب به شکل بخار یا گرد ریز استفاده می‌شوند. چراکه راه ریه تا مغز بسیار کوتاه است. بنابراین داروهایی که به این روش مصرف می‌شوند تأثیرات بسیار سریعی دارند.

تجویز به روش جلدی

بعضی از داروها می‌توانند مستقیماً از راه پوست جذب شوند. به همین دلیل به‌صورت جلدی قابلیت مصرف دارند. هورمون‌های استروئیدی طبیعی یا مصنوعی از این روش مصرف می‌شوند. نیکوتین نیز به این روش برای تسهیل در ترک سیگار، تجویز می‌شود. یکی دیگر از راه‌های مصرف جلدی، استنشاق است. در استنشاق غشای مخاطی دیواره مجرای بینی درگیر می‌شود. دارو از تماس با مخاط ببینی قابلیت جذب پیدا می‌کند. لازم به ذکر است که روش تدخین با روش استنشاق تفاوت دارد. به‌عنوان‌مثال؛ هنگامی‌که گرد کوکایین به روش استنشاق مصرف می‌شود، در انتها آن به غشای مخاطی دیواره بینی می‌رسد، نه به ریه‌ها. در روش تدخین در انتها دارو به ریه‌ها می‌رسد.

تزریق داخل مغزی

این روش در روان داروشناسی بسیار اندک مورداستفاده قرار می‌گیرد. آن‌هم فقط درمان‌هایی که مستقیماً دارو باید در مغز تزریق شود. چراکه این روش شرایط خاصی را می‌طلبد. هر دارویی توانایی این را ندارد که از سد خونی-مغزی عبور کند و مستقیم وارد مغز شود. برای اینکه دارو بتواند مستقیم به مغز اثرگذار باشد باید به مایع مغزی-نخاعی تزریق گردد.

تزریق داخل بطنی- مغزی (ICV)

این روش نیز مانند داخل مغزی به‌ندرت استفاده می‌شود. در روش داخل بطنی – مغزی، دارو به درون بطن مغز تزریق می‌شود. بعدازآن به‌راحتی می‌تواند از سد خونی – مغزی عبور کند. دارو از طریق بافت‌های مغزی جذب می‌شود. تأثیر خود را می‌گذارد. عمدتاً از این روش برای واردکردن مستقیم آنتی‌بیوتیک‌ها به مغز جهت درمان انواع خاصی از عفونت‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد.

تأثیر دارونماها در روان داروشناسی

دارونما یا پلاسبو، ماده‌ای خنثی است که هیچ نوع اثر فیزیولوژیکی خاصی ندارد. برخی از پزشکان ممکن است گاهی برای آرام کردن بیماران مضطرب از پلاسبوها استفاده کنند. بنابراین درست است که بیان شد، دارونما هیچ اثر خاصی ندارد اما نمی‌توان گفت کاملاً فاقد اثر است. به‌عبارتی‌دیگر:

• اگر فردی در طول باور داشته باشد که یک دارونما اثر فیزیولوژیکی خاصی دارد، ممکن است مصرف دارونما عملاً آن اثر را ایجاد کند.

از این ماده بیشتر در روان داروشناسی زمان‌هایی استفاده می‌شود که اثرات رفتاری یک داروها را روی انسان‌ها موردبررسی قرار می‌دهند.

نتیجه‌گیری

به‌طورکلی سایکوفارماکولوژی به بررسی علمی اثرات دارویی بر روی سیستم خلق، حواس، تفکر و رفتار می‌پردازد. این حوزه از داروشناسی با روان داروشناسی اعصاب (Neuropsycho pharmacology) که تمرکز بر اثرات دارویی بر روی یاخته‌های عصبی دارد، کاملاً متفاوت است. امیدواریم بامطالعه این مقاله به اطلاعات خوبی در حوزه روان داروشناسی دست پیداکرده باشید.