اختلالات خواب‌وبیداری را بیشتر بشناسیم
اختلالات خواب‌وبیداری (Sleep-Wake disorders) شامل مجموعه‌ای از مشکلات و موانعی است که زمینه و امکان خواب نرمال و راحت را برای افراد به حداقل و یا صفر می‌رساند. انسان‌ها حدود یک‌سوم از زندگی خود را در خواب سپری می‌کنند. به عبارتی دقیق‌تر اکثر ما حدود ۳۰۰۰ ساعت در سال می‌خوابیم. برای بسیاری از ما انسان‌ها، خواب انرژی‌زا به شمار می‌رود. همچنین ازلحاظ ذهنی و هم ازنظر جسمی انسان را تقویت می‌کند. بااین‌وجود متأسفانه برخی از افراد هستند که نمی‌توانند به‌اندازه کافی بخوابند و انرژی لازم را دریافت کنند. بنابراین روابط بین فردی ما با دیگران مختل خواهد شد. انجام فعالیت‌های روزانه به‌سختی صورت می‌گیرد.
کارآمدی و بازدهی شخص در طول روز کاهش پیدا می‌کند. می‌توان گفت افرادی که خواب کافی ندارند نسبت به بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی معمولی آسیب‌پذیرتر هستند. چراکه عدم خواب کافی کار آیی سیستم ایمنی بدن را کاهش می‌دهد. لازم به ذکر است که مختل شدن خواب، در انواع مختلف آن، دارای مبانی فیزیولوژیکی و همچنین باید گفت مشکلات خواب تعامل خاص و مهمی نیز با عوامل روانی دارند. در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به‌اندازه کافی با ابعاد مختلف اختلالات خواب‌وبیداری آشنا شوید.
انواع اختلالات خواب‌وبیداری
مشکلات خواب‌وبیداری به‌طورکلی به دو گروه تقسیم می‌شوند.
- دیس‌سومنیا (Dyssomnia)
دیس‌سومنیا به معنای بدخوابی و یا خواب دشوار است. افراد مبتلابه دیس‌سومنیا نمی‌توانند به‌اندازه‌ی کافی بخوابند. برایشان مقدور نیست هر وقت دلشان خواست بخوابند. به‌عنوان‌مثال فرد باید صبح بسیار زود بیدار شود به همین خاطر باید زودتر بخوابد. اما فرد مبتلابه دیس سومنیا تا ساعت‌های بعد از نیمه‌شب بیدار است و قادر به خوابیدن نیست. بنابراین باید گفت این افراد از کیفیت خواب خود اصلاً راضی نیستند. حتی بعد از ساعت‌های خواب اما سرحال نیستند. به‌صورت خلاصه می‌توان گفت بیماران مبتلابه دیس‌سومنیا کمتر از حد لازم یا در زمان نامناسب می‌خوابند. اما خود پروسه خواب آن‌ها کاملاً نرمال است.
- پاراسومنیا (Parasomnia)
پاراسومنیا معنای ناقص، ناکامل و پر مشکل دارد. به این معنی که شخص، خواب پر مشکل و یا ناقصی را تجربه می‌کند. مشخصه‌ی اصلی پاراسومنیاها رفتارها و یا رویدادهای فیزیولوژیک غیرعادی هستند که در طول خواب اتفاق می‌افتند، مانند کابوس‌ها و راه رفتن در خواب. به‌طورکلی باید گفت در اختلالات خواب‌وبیداری از نوع پاراسومنیا، فرد شرایط برعکس دیس سومنیا را تجربه می‌کند. کیفیت، کمیت و زمان‌بندی خواب کاملاً نرمال و عادی است اما در طول خود خواب، یا در طول زمان‌هایی که بیماری در حال به خواب رفتن یا بیدار دن است. رویدادهای غیرعادی فعال می‌شوند و درنهایت اتفاق می‌افتد. به‌عنوان‌مثال:
- فرآیندهای حرکتی
- فرآیندهای شناختی
- فرآیندهای مرتبط با سیستم عصبی مرکزی
اختلال بی‌خوابی (Insomnia)
بی‌خوابی یا اینسومنیا از رایج‌ترین اختلالات خواب محسوب می‌شود. برای درک بیشتر افراد مبتلابه اینسومنیا می‌توانید آن‌ها را در ذهن خود به‌صورت کسانی تجسم کنید که همیشه بیدارند. بااین‌وجود، هیچ فردی نمی‌تواند بدون خواب، زندگی نرمالی را تجربه کند. به‌عنوان‌مثال:
- بعد از یک الی دو شب بی‌خوابی فرد شروع می‌کند به تجربه‌ی میکرواسلیپ (Micro sleep) یعنی خرده خواب و ریز خواب. این میکرواسلیپ‌ها معمولاً چند ثانیه یا اندکی بیشتر طول می‌کشند. از علائم و نشانه‌های اختلال بی‌خوابی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرد در به خواب رفتن مشکل دارد. (افراد بالغ)
- فرد در ادامه دادن به خواب مشکل دارد. به این صورت که به‌طور فراوان از خواب می‌برد یا بعدازاین از خواب پریدن‌ها و در خوابیدن مجدد مشکل دارد. (افراد بالغ)
- در این نوع از اختلالات خواب‌وبیداری فرد صبح زود از خواب بیدار می‌شود و نمی‌تواند دوباره بخوابد.
- مشکلات فرد در رابطه با خواب موجب رنج و عذاب ازلحاظ بالینی معنادار (مهم) یا نقص (نابسامانی) در عملکرد اجتماعی، شغلی و تحصیلی یا سایر زمینه‌های مهم زندگی می‌شوند.
- مشکلات فرد در رابطه با خواب حداقل ۳ شب در هفته روی می‌دهد.
- مشکلات خواب فرد مبتلابه مدت حداقل ۳ ماه حضور دارند.
اختلال خواب‌آلودگی (Hypersomnolence)
در اختلال خواب‌آلودگی یا هاپیرسومنولنس، منظور از پایین بودن کیفیت بیداری این است که فرد به‌زور از خواب بیدار می‌شود یا در طول روز به‌زور خود را بیدار نگه می‌دارد. این وضعیت گاهی Sleep Inertia نامیده می‌شود. یعنی فرد زمانی که لازم است بیدار شود یا بیدار بماند. احساس می‌کند قادر نیست کاملاً از خواب بیدار شود یا کاملاً بیدار بماند. علائم بالینی این اختلال بنا بر گزارش خود فرد، بااینکه خواب اصلی او حداقل ۷ ساعت طول می‌کشد. به‌شدت احساس خواب‌آلودگی می‌کند و این مسئله حداقل یک سمپتوم از سمپتوم‌های زیر نشان می‌دهد:
- فرد در طول روز چندین بار می‌خوابد یا چرت می‌زند.
- در این بیماری از اختلالات خواب‌وبیداری خواب اصلی فرد هرروز بیش از ۹ ساعت طول می‌کشد اما خستگی او را رفع نمی‌کند (سرحال کننده نیست و تجدیدقوا نمی‌کند).
- وقتی ناگهان از خواب بیدار می‌شود نمی‌تواند کاملاً بیدار و هوشیار باشد.
- هاپیرسومنولنس به رنج و ناراحتی شخصی شدید یا نقص در عملکرد شناختی، اجتماعی و شغلی منجر می‌شود.
نارکولپسی (Narcolepsy)
اختلالی است که بی‌ثباتی در سیکل (چرخه) خواب‌وبیداری منجر می‌شود. این اختلال موجب خواب‌آلودگی فرد در طول روز می‌شود و به آغاز شدن ناگهانی خواب REM منجر می‌گردد. نارکولپسی می‌تواند زندگی فرد را به‌شدت محدود سازد به دو دلیل:
- قادر نیستند خود را برای مدتی طولانی بیدار نگه‌دارند.
- به خواب رفتن‌های ناگهانی می‌توانند خطرناک واقع شوند.
نارکولپسی بیماری است که قابلیت درمان دارد اما کامل قابل از بین رفتن نیست. سمپتوم و علائم این اختلال معمولاً بین ۱۵ الی ۲۵ یا بین ۳۰ الی ۳۵ سالگی شروع می‌شوند اما در هر سنی می‌توانند روی دهند. لازم به ذکر است که به‌طور خلاصه نارکولپسی به‌عنوان یکی از اختلالات خواب‌وبیداری دارای چهار علامت بسیار شایع است:
- حملات خواب
- کاتاپلکسی
- هالوسینیشن‌ها
- فلج خواب
حملات خواب
در بیماران مبتلابه نارکولپسی دوره‌های خواب REM، به‌جای یک ساعت و نیم که زمانی معمولی محسوب می‌شود. در عرض چند دقیقه بعد از شروع خواب آغاز می‌گردد. گاهی روند حملات خواب حتی مزاحم روند عادی بیدار شدن می‌شوند. به همین خاطر موجب این حملات موجب می‌شوند فرد احساس کند که نیاز دارد بخوابد و نتواند در مقابل این احساس مقاومت کند. پس از حملات خواب، یک دوره تجدیدقوا (سرحال کننده) شروع می‌شود که یک ساعت یا بیشتر ادامه می‌باید و در طول آن بیمار کاملاً بیدار می‌ماند. این حملات می‌توانند توسط استرس یا تجربه‌های هیجانی به وجود بیایند.
کاتاپلکسی (Cataplexy)
این نشانه و علامت از دراماتیک‌ترین علائم نارکولپسی است. کاتاپلکسی یک دوره فلج ناگهانی و کوتاه است که می‌تواند تقریباً همه‌ی ماهیچه‌های ارادی را تحت تأثیر قرار دهد. اگرچه فقط برخی از ماهیچه‌های گروهی خاص را موردحمله قرار می‌دهد (مانند فک یا زانوها) اما هنگامی‌که این ماهیچه‌ها تحت تأثیر قرار می‌گیرند. بیمار در این اختلال از اختلالات خواب‌وبیداری ممکن است به‌طور کامل زمین‌گیر شود. بااین‌وجود زمان‌هایی وجود دارد که تعداد کمتری ماهیچه درگیر می‌شوند. بنابراین ممکن است فرد اصلاً متوجه نشود کاتاپلکسی اتفاق افتاده است.
- گاهی هیجان‌های شدید مانند خنده، گریه، خشم و حتی ارگاسم می‌توانند باعث شروع کاتاپلکسی شوند.
کاتاپلکسی معمولاً در عرض چند ماه بعد از شروع هاپیرسومنیا (پرخوابی) آغاز می‌شود.
هالوسینیشن‌ها (Hallucinations)
این نشانه اکثراً بصری (دیداری) هستند. این نشانه ممکن است اولین سمپتوم نارکولپسی باشد. علت بروز این علامت ممکن است این باشد که خواب REM ناگهان مزاحم روند بیدار شدن می‌شود. چراکه هالوسینیشن‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که بیمار در حال وارد شدن به خواب یا درآمدن از آن (بیدار شدن) است. انواع هالوسینیشن‌ها عبارت‌اند از:
- تجربه‌های وحشتناک در مرحله‌ی شروع خواب
- به طرز غیرقابل‌باوری واقعی نما هستند (به‌شدت واقعی به نظر می‌رسند).
- فرد در این حالت، علاوه بر اینکه اشیا و رویدادهایی را می‌بیند، همچنین آن‌ها را لمس می‌کند، صدایشان را می‌شنود و حتی ممکن است احساس کند، اندام‌های بدنش حرکت می‌کنند. به‌عنوان‌مثال فرد احساس می‌کند در آتش‌سوزی گیرکرده است و یا در آسمان پرواز می‌کند.
فلج خواب (Sleep Paralysis)
این حالت از اختلالات خواب‌وبیداری می‌تواند به‌شدت ترسناک باشد. چراکه بیمار احساس می‌کند بیدار است اما قادر نیست حرکت کند، حرف بزند و حتی نفس بکشد. فلج خواب معمولاً با اضطراب و ترس از مردن تداعی می‌شود. معمولاً کمتر از ۱۰ دقیقه طول می‌کشد و ممکن است با هالوسینیشن‌های بصری (دیداری) و سمعی (شنیداری) همراه باشد.
نتیجه‌گیری
امیدواریم بامطالعه این مقاله اطلاعات مفیدی در حوزه اختلالات خواب کسب کرده باشید. همچنین با مشاهده هریک از علائم و نشانه‌هایی که ذکر شد به پزشک و روانشناس بالینی متخصص مراجعه کرده و روند بهتری را در زندگی خود تجربه کنید.
