طب سنتی از معروف‌ترین و مهم‌ترین مکتب‌های درمانی در ایران به شمار می‌رود. این طب مبتنی بر مزاج شناسی عمل می‌کند. بر اساس شواهد تاریخی، ایران منشأ طب در جهان بوده است. البته قدمت و آغاز پزشکی را در هیچ کشوری به‌درستی نمی‌توان یافت. چراکه بشر از ابتدای خلقت به درد و جراحت مبتلا شده است. بنابراین بشر همواره در پی چاره و درمان بوده است. ولی به‌طور مکتوب نخستین فردی که به‌عنوان پزشک معرفی‌شده است، شخصی به نام تریتا در ایران بوده که توسط اهورامزدا به زرتشت معرفی شد. به‌طور خلاصه می‌توان گفت این مکتب درمانی دیدگاهی جامع نسبت تأثیر خوراکی‌ها بر بدن و سلامتی افراد دارد. بر همین اساس می‌توان دستورالعمل‌ها و برنامه‌هایی مفید برای حفظ سلامتی بدن و ذهن از این مکتب دریافت کرد.

انواع غذا از دیدگاه طب سنتی

در این طب، دسته‌بندی‌های مختلفی برای انواع غذاها وجود دارد. این مکتب بر اساس طبع و مزاج‌های گرم و سرد، خوراکی‌ها و رفتارهای مؤثر بر جسم و روان را طبقه‌بندی کرده است. به‌اختصار هر یک از غذاها توضیح داده می‌شود.

غذاهای مناسب برای رفتار

ذهن انسان کلید سلامت او است. براساس دیدگاه طب سنتی آگاهی از خبر خوش دارای طبعی گرم است. در مقابل نیز آگاهی از یک خبر اندوهناک عامل سردی و سستی، خشم و غضب، برافروختگی و گرمی خطرناک است. همچنین رفتارهایی مانند بخل و ترس رفتارهای سرد می‌شوند. شجاعت و سخاوت نیز رفتارهای گرمی‌بخش بر ذهن و جسم هستند.

غذای مناسب برای حس بویایی

بوهای لطیف، سوزاننده، شیرین و اکثر بوهای طبیعی مثل بوی گل، سبزه و چمن گرم و فرح‌بخش هستند. در مقابل بوهایی مانند بوی زباله و تعفن، کپک، بوی کافور و بوهای شیمیایی، طبع سردی دارند.

غذاهای مناسب برای حس دیداری

مشاهده مناظر زیبا مثل طبیعت ع آسمان، گل و چمن دارای طبعی گرم و فرح‌بخش‌اند و مناظر صنعتی و مرده سردی بخش و مخرب حس دیداری هستند. در میان رنگ‌ها، رنگ‌های آبی و سبز، رنگ‌هایی متعادل. رنگ‌هایی مانند زرد و قرمز، رنگ‌های گرم و رنگ‌های سفید و سیاه، رنگ‌هایی سردمزاج هستند.

غذاهای مناسب حس شنیداری

صداهای موجود در طبیعت مثل صدای آب، باد، باران، پرندگان و حیوانات گرم‌مزاج و صداهای مصنوعی و صنعتی مانند صدای ماشین، موتور، کارخانه‌ها سرد هستند. گفتن کلمات محبت‌آمیز و امیدآفرین، بر اساس نظر طب سنتی ذهن و بدن را گرم و فحش‌ها و ناسزاها، انسان را به سمت سردی می‌برند.

غذای مناسب مهرورزی و عطوفت

مهرورزی و عشق‌ورزی به خالق و مخلوق، دوست داشتن و دوست داشته شدن یکی از عوامل سلامتی انسان محسوب می‌شوند. همچنین مکان‌های مقدس و متبرک به علت تراکم انرژی‌های مثبت موجب افزایش مرتبه روحی مثبت و آرامش‌بخش هستند.

غذای مناسب برای نیاز جنسی

ارضاء صحیح تمایلات جنسی یکی از عوامل بسیار مهم در سلامت جسم و روان انسان است. آموزش لازم برای زوجین در این خصوص بسیار ضروری است.

غذای مناسب پوست

پوست خاصیت جذب بالایی دارد. همچنین می‌توان گفت که پوست از طریق روغن‌ها و کرم‌هایی که افراد استفاده می‌کنند. می‌تواند شاداب‌تر و یا خشک و بی‌نشاط باشد. استفاده از روغن‌مالی موضعی و ماساژ با روغن‌های گرم‌مزاج در سلامت پوست بسیار مؤثر است. همچنین استفاده از پشم و پنبه، خنک به دلیل تماس و ارتباط مستقیم باپوست انسان، طبع او را گرم می‌کنند.  در  طب سنتی برای بانوان استفاده از لباس‌های ابریشمی بسیار پرخاصیت معرفی‌شده است.

غذای مناسب معده و دستگاه گوارش

مزه‌های گرم، به ترتیب عبارت‌اند از؛ تندی، تلخی، شوری و شیرینی. البته لازم به ذکر است که مزه شیرینی، به طبع متعادل بسیار نزدیک است. ترتیب مزه‌های سرد نیز شامل؛ گس، قابض، ترش و بی‌مزه است. چربی نیز مزه‌ای با طبع متعادل است.

اصطلاحات غذایی در طب سنتی

در این مکتب تعاریفی برای تغذیه و مواد غذایی وجود دارد که بهتر است از آن‌ها اطلاع داشته باشید.

• غذای مطلق

ماده خوراکی که فقط خاصیت غذایی دارد. یعنی وقتی وارد بدن می‌شود تبدیل به خلط شده و جزء بدن می‌شود. امّا مزاج بدن را تغییر نمی‌دهد. مانند نان گندم، برنج طبیعی، گوشت گوسفند و تخم‌مرغ عسلی.

• غذای دارویی

این غذا بیشتر خاصیت غذایی و کمتر خاصیت دوایی دارد. یعنی وقتی وارد بدن می‌شود به خلط تبدیل‌شده و جزء بدن می‌شود. همچنین هم خود تغییر می‌کند و هم مزاج بدن را تغییر می‌دهد. مانند خیار، کاهو، هندوانه، خربزه، آش جو و ماءالشعیر طبیعی.

• دوای غذایی

دوای غذایی در طب سنتی به مواد خوراکی گفته  می‌شود که خاصیت دوایی آن بیشتر از خاصیت غذایی آن است. وقتی وارد بدن می‌شود به مقدار کمی خلط تولید کرده و جزء بدن می‌شود. ولی مزاج بدن را به مزاج خود تغییر می‌دهد مانند سیر، پیاز، خرما، انجیر، نعناع و تره.

• دوای مطلق

خوراکی است که فقط خاصیت دوایی دارد. وقتی وارد بدن می‌شود جزء بدن نمی‌شود. ولی مزاج بدن را به مزاج خود تغییر می‌دهد. مانند ادویه‌جات تند، فلفل، زنجبیل

• غذای لطیف

هضم این غذا آسان است و خون رقیق و خوب تولید می‌کند. مانند گوشت بره، زرده تخم‌مرغ عسلی، سوپ سبزی‌ها، جوجه مرغ، کبک، بلدرچین، نان گندم، عسل، کاهو، سیب و عسل شیرین

• غذای غلیظ

هضم آن دشوار است و خون غلیظ تولید می‌کند. همچنین مواد زائدی که از آن تولید می‌شود می‌توانند جمع شده و موجب انسداد عروقی و کبدی شوند. مانند گوشت گاو، گوشت شترمرغ، سوسیس، کالباس، گوشت‌های یخ‌زده، تخم‌مرغ سفت پخته‌شده، بادمجان، سس مایونز، سالادالویه و غذاهای سرخ‌کرده مثل، کوکو و کتلت، ماکارونی، پنیر پیتزا، کلم خام و قارچ.

نکات غذایی

برای درک بهتر از برنامه غذایی تعریف‌شده در طب سنتی به نکات زیر توجه کنید:

• غذاهای لطیف برای کسانی که کار فیزیکی کم دارند مانند زنان باردار و افرادی که تازه از بیماری بهبودی یافته‌اند مفید هستند. درحالی‌که ورزشکاران، کارگران و افرادی که کار فیزیکی سخت دارند باید غذاهای غلیظ بیشتری مصرف نمایند تا دچار ضعف نشوند.
• بر خی از غذاها قوت و انرژی زیادی در بدن تولید می‌کنند. مانند آبگوشت، نان و حبوبات. برعکس برخی از خوراکی‌ها قوا و انرژی کمتری در بدن تولید می‌کنند. مانند اکثر میوه‌ها و سبزی‌ها
• استفاده از مسهلات در کنار و متناسب با هر غذا ضروری است. مسهلات موادی هستند که همراه غذا مصرف می‌شوند، هضم و جذب آن را راحت ترکرده و به مقصد می‌رسانند. ضررهای احتمالی غذای مصرفی را کاهش می‌دهند و مزاج غذا را تعدیل می‌کنند. همچنین مانع تغییر مزاج توسط آن می‌شوند. بنابراین توصیه می‌شود هر غذایی را با مسهل آن مصرف نمایید. به‌عنوان‌مثال، برنج با زعفران یا زیره یا به‌صورت شوید پلو مصرف شود.

قوانین غذایی بر اساس نگاه طب سنتی

قوانین مختلفی در این طب سنتی برای مصرف غذا وجود دارد که شامل موارد زیر هستند.

اول (زمان غذا خوردن)

انسان باید در زمان اشتهای واقعی اقدام به غذا خوردن کند و بدون اشتهای صادق غذا نخورد. این‌زمانی است که غذای قبلی کاملاً هضم شده است و ادرار نضج پیداکرده است. یعنی رنگ آن از بی‌رنگی به سمت ترنجی و پررنگ شدن رفته است. همچنین شکم از زیر سینه با ناف سبک شده است، بوی غذای قبلی در بادگلو نیست، نبض کوتاه‌تر شده است. حواس ظاهری تیزتر شده است و احساس تشنگی به وجود آمده است.

دوم (زمان دست کشیدن از غذا)

قبل از این‌که کاملاً سیری اتفاق بیافتد، باید دست از غذا خوردن کشید. چراکه غذا برای هضم شدن نیاز به فضای بیشتری دارد و اجزا آن از هم فاصله می‌گیرند. حال اگر حجم معده کاملاً پرشده باشد، باعث تشویش و اختلال هضم و بروز نفخ و سوءهاضمه خواهد شد.

سوم (جویدن غذا و طول مدت غذا خوردن)

در طب سنتی تأکید می‌شود که لقمه‌های غذایی باید کوچک برداشته شوند تا بتوان آن‌ها را به‌خوبی جوید. جویدن کامل غذاها باعث پیشگیری از سوءهاضمه، نفخ، یبوست و بسیاری از اختلالات دیگر خواهد شد؛ چون هضم غذا از دهان آغاز می‌گردد. این کار باعث طول کشیدن بیشتر غذا خوردن شده و از پرخوری نیز پیشگیری می‌کند.

چهارم (سکون بعد از غذا)

بعد از خوردن غذا لازم است که بدن در حالت آرامش قرار بگیرد تا هضم به‌درستی صورت بگیرد. بدترین چیز برای هضم غذا، حرکت‌های شدید است؛ یعنی ورزش بعد از غذا مناسب نیست. اما حرکت‌های خفیف که باعث پایین رفتن غذا و قرار گرفتن آن در قعر (تَه) معده می‌شوند، کمک به هضم بهتر غذا می‌کنند. به همین منظور توصیه‌شده است که بعد از غذا چند قدم راه‌رفته شود و سپس چند دقیقه به پهلوی راست و بعد مدت طولانی‌تری به پهلوی چپ دراز کشیده شود. موقع برخاستن نیز از پهلوی راست بلند شوید. اما حرکت قبل از غذا به دفع فضولات بدن و افزایش حرارت غریزی برای هضم و جذب بهتر غذا کمک می‌کند.

پنجم (عدم مداومت بر یک نوع غذا و رعایت تنوع غذایی در زمان صحت)

براساس پژوهش‌های طب سنتی دریافت زیاد غذاهای شور باعث خشکی بدن و مشکلات چشمی می‌گردد. زیاد خوردن غذاهای ترش موجب پیری زودرس و کم‌خونی می‌شود. مصرف زیاد شیرینی‌ها باعث انسداد کبدی (مثل کبد چرب) و رخوت و سستی معده می‌شود.

هرچه غذای موجود در هر وعده ساده‌تر باشد، هضم آن بهتر صورت می‌گیرد. ولی در وعده‌های مختلف باید تنوع غذایی رعایت گردد. برای نمونه برخی خوراکی‌ها هستند که یک مدت محدودی در سال هستند و بعدازآن فصلشان می‌گذرد و بهتر است در همان موقع دریافت شوند. مخصوصاً که برای تهیه آن‌ها از مواد شیمیایی زیادی استفاده می‌شود. مثل خیار درختی تولیدشده در زمستان که پر از سموم و مواد شیمیایی است!

ششم (پرهیز از پرخوری)

دریافت زیاد غذا و عادت به این امر، انسان را از صفای دل و روحانیت خارج می‌کند. در روایت هست که خدا از هیچ‌چیز به‌اندازه شکم پر بدش نمی‌آید.

هفتم (رعایت ترتیب در غذاها)

یک نوع دیگر تقسیم‌بندی غذاها در طب سنتی تقسیم آن‌ها به غذاهای لطیف و کثیف است. غذاهای لطیف اجزای از هم فاصله‌دارتری دارند و به‌راحتی هضم می‌شوند و زودتر هم در بدن تحلیل می‌روند. اما غذاهای غلیظ بافت متراکم‌تری دارند و همین‌طور بافت سفت و محکمی در بدن تولید می‌کنند و دیرتر تحلیل می‌روند. کسانی که بیشتر کارهای فکری دارند و فعالیت بدنی کم‌تری دارند، باید بیشتر غذاهای لطیف مصرف کنند، دچار سوءهاضمه و مشکلات دیگر می‌گردند. ولی ورزشکاران و افراد دارای فعالیت بدنی زیاد مانند کارگردان باید غذاهای غلیظ بیشتری دریافت کنند تا دچار ضعف جسمانی نشوند.

هشتم (رعایت ناسازگاری‌های غذایی)

در طب سنتی ایرانی بعضی غذاها باهم ناسازگارند. یعنی نباید هم‌زمان مصرف شوند. اگر کسی یک‌بار این‌ها را باهم مصرف کرد و عارضه‌ای برایش پیش نیامد، در صورت تکرار این عادت، باید منتظر بروز عوارض جبران‌ناپذیری باشد. برای نمونه مصرف هم‌زمان گوشت‌ها به‌ویژه گوشت طیور با لبنیات (مثل ماست) به‌شدت نهی شده است و تکرار این عادت غذایی موجب بروز بیماری‌های پوستی مثل ویتیلیگو (برص) و دردهای مفاصل می‌شود. برخی از موارد ناسازگار باهم عبارت‌اند از:

• لبنیات با ترشی‌ها
• لبنیات با میوه‌ها مثل شیرموز
• نوشیدن آب و مایعات بعد از میوه‌ها
• ماهی با تخم‌مرغ

نهم (رعایت حال معده)

بر اساس دیدگاه طب سنتی بعضی افراد هستند که حجم معده‌شان کم بوده و توانایی دریافت غذای زیاد در یک وعده را ندارند. بنابراین باید حجم غذای هر وعده را کاهش داده و بر تعداد وعده‌ها بی افزایند. از طرفی برخی افراد می‌باشند که حرارت معده‌شان بالاست و غذاهای لطیف در معده آن‌ها می‌سوزد. این افراد باید غذاهای غلیظ بیشتری مصرف کنند.

افرادی که معده سستی دارند و غذا در آن نمی‌ماند تا هضم کامل بیابد و سریع عبور می‌کند؛ باید قبل از غذا مقداری قابضات (مثل رب به یا سیب یا انار) میل کنند. کسانی هم که معده ضعیفی دارند و هر غذایی بخورند، بلافاصله دچار نفخ و سنگینی و احساس پری معده می‌شوند، باید بعد از غذا مقداری از شربت‌های مقوی معده بنوشند؛ مثلاً مقداری شربت سکنجبین که از عصاره میوه به، زنجبیل، عسل و سرکه درست‌شده است.

نتیجه‌گیری

امیدواریم بامطالعه این مقاله اطلاعات مفیدی را در مورد تغذیه و برنامه غذایی ازنظر طب سنتی  به دست آورده باشید.