همودیالیز چیست؟ آشنایی با توصیه های غذایی در بیماران همودیالیزی
همودیالیز شایع‌ترین روش برای درمان نارسایی پیشرفته و دائمی کلیه است. کلیه‌های سالم با خارج کردن مایع، مواد معدنی و مواد زائد اضافی خون شما را پاک نگه می‌دارند. آن‌ها درعین‌حال هورمون‌هایی را می‌‌سازند که استخوان‌های شما را مستحکم نگه می‌دارد و به تولید خون در بدن کمک می‌کند. هنگامی‌که کلیه‌ها دچار نارسایی می‌شوند، مواد زائد زیان‌بار در بدن شما تجمع پیدا می‌کنند، فشارخون شما ممکن است بالا رود، مایعات در بدن شما تجمع پیدا می‌کند و ممکن است سلول‌های قرمز خون به‌اندازه کافی در بدن شما تولید نشود. در این فرآیند در افراد مبتلابه نارسایی کلیه، خون از بدن بیمار خارج می‌شود و پس از تصفیه شدن در دستگاه دیالیز به بدن بازگردانده می‌شود. دستگاه دیالیز یا کلیه مصنوعی ماشینی است که می‌تواند مواد زائد نامطلوب را از خون جدا کند یا مواد موردنیاز را به آن بیفزاید.
دستگاه دیالیز با انجام این عمل تعادل اسید و باز و مقدار آب و مواد محلول در بدن را کنترل می‌کند. بنابراین در همودیالیز خون به‌تدریج از بدن خارج می‌شود، از میان یک فیلتر مخصوص که مواد زائد و مایعات اضافی را جدا می‌کند می‌گذرد و خون پاک‌‌شده دوباره به بدن بازگردانده می‌شود. خارج کردن مواد زائد زیان‌بار و نمک و مایعات اضافی فشارخون شما را کنترل می‌کند و تعادل مواد شیمیایی مانند پتاسیم و سدیم را به بدن شما بازمی‌گرداند.
تغذیه در بیماران دیالیزی
اولین نکته قبل از اینکه به تغذیه پرداخته شود. سطح انرژی این بیماران است. بیماران دیالیزی باید انرژی کافی دریافت نماید تا پروتئین‌های بدنی آن‌ها صرف تأمین کم شدن انرژی دریافتی نشود. انرژی موردنیاز بیماران همودیالیزی باید بر اساس وزن خشک بیمار (همان وزن بعد از دیالیز) تعیین گردد. بنابراین بیماران باید به تغییرات وزنی خود قبل و بعد از دیالیز دقت کنند. پس از انرژی، تغذیه جایگاه حائز اهمیتی در بهبود وضعیت بیماران دیالیزی دارد. آن‌ها باید موارد زیر را در وعده‌های غذایی خود قرار دهند:
- پروتئین
- چربی
- کربوهیدرات
- فسفر
- پتاسیم
- مایعات
پروتئین
به دلیل اینکه طی هر بار دیالیز، مقداری پروتئین دفع می‌گردد، نیاز به جذب و استفاده از پروتئین در بیماران همودیالیز بیشتر از بیماران مبتلابه نارسایی مزمن کلیه است. بنابراین می‌توانند با آسودگی خاطر بیشتری مقادیر مجاز پروتئینی از منابع مجاز که توسط مشاور تغذیه تعیین‌شده، استفاده کنند. بیمارانی که قبل از شروع دیالیز رژیم کم پروتئینی داشته باشند. لازم است در آغاز دیالیز، رژیم غذایی‌شان شامل پروتئین زیادی باشد. به‌گونه‌ای که حتی بیشتر از افراد سالم باید پروتئین مصرف کنند. غذاهای سرشار از پروتئین عبارت‌اند از:
- گوشت تازه قرمز
- گوشت مرغ و سایر پرندگان
- ماهی و سایر غذاهای دریایی
- تخم‌مرغ یا سفیده تخم‌مرغ
کربوهیدرات
کربوهیدرات‌ها بخش عمده انرژی موردنیاز انسان را فراهم می‌کنند. تمامی غذاهای گیاهی دارای کربوهیدرات هستند. ممکن است بیماران کلیوی مبتلابه دیابت باشند درصورتی‌که قند خون بیماران مبتلابه نارسایی کلیوی افزایش‌یافته باشد رعایت نکات زیر به کنترل قند خون کمک می‌کند:
- مصرف قند؛ شکر، عسل، مربا، پولکی، انواع شیرینی کمپوت و نوشابه باید کاهش یابد.
- سعی شود برنامه غذایی به‌جای سه وعده در ۵ تا ۶ وعده اما در حجم بسیار کم تقسیم شود تا از نوسانات قند خون جلوگیری گردد.
- افراد همودیالیز باید از انواع میوه‌ها و سبزی‌های کم پتاسیم مانند سیب، خیار پوست‌کنده و کاهو در طول روز استفاده کنند.
- آبمیوه نسبت به میوه سبب افزایش بیشتر قند خون می‌شود لذا بهتر است به‌جای آبمیوه از میوه استفاده شود.
- در صورت داشتن اضافه‌وزن بهترین راه کنترل قند خون کاهش وزن از طریق رژیم غذایی مناسب و ورزش است.
به‌طورکلی لازم به ذکر است میزان مجاز مصرف از این گروه‌ها توسط مشاور تغذیه محاسبه‌شده و در اختیار بیماران همودیالیزی قرار خواهد گرفت. میزان و نوع کربوهیدرات مصرفی به‌ویژه در بیماران همودیالیزی دیابتی بسیار حائز اهمیت است.
چربی‌ها
چربی‌ها خاصیت انرژی‌زایی فراوان دارند ازاین‌رو مصرف این گروه غذایی برای تولید انرژی ضروری است. اما باید توجه داشت که مصرف بیش‌ازاندازه چربی‌ها در بیماران مبتلابه نارسایی کلیوی باعث افزایش کلسترول و تری گلیسیرید شده که این امر زمینه ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی را در این بیماران فراهم می‌کند. توصیه‌های زیر در کنترل میزان چربی خون مؤثر است:
- توصیه می‌شود که افراد همودیالیز از روغن‌های غیراشباع (کانولا یا کلزا، سویا و زیتون) استفاده نموده و از مصرف اسیدهای چرب اشباع، روغن جامد و روغن حیوانی خودداری کنید.
- باید از روش‌های مناسب در پخت‌وپز مانند کباب کردن، آب پز کردن و بخارپز کردن استفاده کرده و از سرخ کردن مواد غذایی پرهیز کنید.
- از مصرف سوسیس، کالباس، مغز، دل، قلوه، جگر، کله‌پاچه، پنیر پیتزا، پوست مرغ، کره، مارگارین و سس مایونز خودداری کنید.
- زرده تخم‌مرغ بیش از دو بار در هفته مصرف نکنید.
- از گوشت و لبنیات کم‌چرب استفاده کنید. مقدار مصرف لبنیات به علت دارا بودن فسفر زیاد باید حتماً توسط کارشناس تغذیه تعیین شود.
فسفر
جهت تنظیم سطح فسفر سرم در بیماران دیالیزی علاوه بر رعایت رژیم غذایی این بیماران از داروهایی به نام متصل‌کننده‌های فسفر که توسط پزشک تجویز می‌شود نیز استفاده می‌کنند. بیماران دیالیزی باید توجه کنند که باید این داروها را دقیقاً قبل از غذا یا در حین غذا خوردن و یا حداکثر بلافاصله بعد از غذا خوردن مصرف نمایند. برای محدود کردن فسفر رژیم غذایی، بیماران همودیالیز باید نکات زیر را رعایت کنند:
- حذف یا محدود کردن شیر، ماست، بستنی، پنیر، دوغ، کشک، شیرکاکائو، خامه
- حذف غلات کامل و نان‌های تهیه‌شده از غلات کامل و هر فرآورده غذایی حاوی سبوس
- حذف حبوبات از قبیل نخود، لوبیا، عدس، ماش، لپه، باقلا و سویا
- حذف نوشابه‌های گازدار
- حذف ماهی ساردین
- حذف مغز دانه‌ها از قبیل مغز بادام، پسته، گردو، فندق، کنجد، تخمه، کره بادام‌زمینی و محصولات حاوی آن‌ها
- حذف دل، جگر، قلوه و مغز
- انواع گوشت‌ها (مرغ، ماهی، گوشت قرمز) فقط به میزان تعیین‌شده توسط مشاور تغذیه مصرف گردند.
پتاسیم
در بیماران همودیالیزی باید سطح پتاسیم سرم دقیقاً کنترل گردد. مواد غذایی که در گروه میوه‌ها، سبزی‌ها، لبنیات و گوشت‌ها قرار دارند غنی از پتاسیم هستند.
- از گروه لبنیات کره و خامه پتاسیم کمتری دارند.
- سبوس و جوانه غلات غنی از پتاسیم است.
- میوه‌هایی که به‌صورت کمپوت هستند درصورتی‌که آب آن‌ها مصرف نگردد پتاسیم کمتری دارند.
بیماران دیالیزی باید میوه‌های و سبزی‌های پر پتاسیم را بشناسند و فقط با نظر مشاور تغذیه استفاده نمایند. در غیر این صورت استفاده نکنند. میوه‌های پر پتاسیم برای افراد مبتلابه همودیالیز عبارت‌اند از:
- آلوبخارا، آب‌آلو، انجیر خشک، برگه
- زردآلو، پرتقال، آب‌پرتقال، انار، خرما، خرمالو، زردآلو، شلیل،
- طالبی، گرمک، خربزه، کیوی، گلابی، موز، ازگیل
همچنین سبزی‌های پر پتاسیم عبارت‌اند از:
- اسفناج پخته، چغندر، کرفس پخته،
- قارچ پخته، بامیه، گوجه‌فرنگی، آب گوجه‌فرنگی، رب گوجه‌فرنگی، سبزی پخته، کدوحلوایی، فلفل تند، کلم بروکسل،
- سیب‌زمینی آب پز، تنوری یا سرخ‌شده
مایعات
میزان دریافت مایعات روزانه در بیماران همودیالیزی باید دقیقاً رعایت گردد و در نظر گرفتن مایعات موجود در مواد غذایی زیر الزامی است:
- آب موجود در مواد غذایی مایع مانند شیر، آبمیوه، سوپ، قهوه، چای، نوشابه‌ها، شربت‌ها، آب کمپوت‌ها
- آب موجود در مواد غذایی که در حالت طبیعی جامد هستند اما در درجه حرارت اتاق به شکل مایع درمی‌آیند مانند بستنی، ژله و یخ
توجه کنید که نکاتی جهت کاهش تشنگی وجود دارد که بهتر است رعایت شود:
- از غذاهای حاوی سدیم زیاد مانند غذای نمک‌سود و خیار شور پرهیز شود.
- دهان را با آب شستشو داده ولی آب را فرونبرد.
- بهتر است بخشی از مایعات دریافتی افراد همودیالیز به‌صورت یخ باشد. همچنین بهتر است به آبی که می‌خواهید از آن یخ تهیه کنید مقداری آب‌لیمو اضافه کنید زیرا آب‌لیمو باعث تحریک ترشح بزاق می‌شود.
- میوه‌ها و سبزی‌های موجود در رژیم غذایی به‌صورت سرد مصرف شود.
- مایعات در لیوان‌های کوچک مصرف شود.
نتیجه‌گیری
به‌عنوان کلام پایانی لازم به ذکر است که افراد مبتلابه نارسایی‌های کلیوی توصیه‌های غذایی را جدی بگیرند. چراکه رعایت تغذیه در پروسه درمان هر بیماری تأثیری چشمگیر خواهد داشت. بنابراین امیدواریم بامطالعه این مقاله اطلاعات مفیدی در حوزه تغذیه برای بهبود و کم کردن اثرات دیالیز در بیماران همودیالیزی به دست آورده باشید.
