
مغز انسان از چند بخش اصلی تشکیل شده است؟
مغز انسان پایه و اساس دستگاه عصبی انسان است. از آن بهعنوان دستگاه عصبی مرکزی یاد میکنند. این دستگاه در درون محفظهای استخوانی شکل به نام جمجمه و ستون فقرات قرارگرفته و شامل اعصاب مغزی و نخاعی است. مغز حدود ۱۵۰۰ گرم وزن دارد. بافت مغز بیشتر از جنس چربی است. مغز است که تمامکارها را در بدن انجام میدهد. درواقع میتوان گفت، مغز فرمانده بدن است و تمام فعالیتهای بدن را حتی در هنگام خواب کنترل میکند.
اجزای مهم مغز انسان
مغز از بخشهای مختلفی ساختهشده که همگی باهم کار میکنند. بهطورکلی مغز را به پنج بخش اصلی تقسیمبندی میکنند که برای فعالیتهای مغز بسیار حیاتی و مهم به شمار میروند. عبارتاند از:
- مخ
- مخچه
- ساقه مغز
- غده هیپوفیز
- هیپوتالاموس
مخ (Cerebrum)
این بخش بزرگترین بخش مغز بهحساب میآید. مخ ۸۵ درصد وزن مغز را تشکیل میدهد. وظایف مخ عبارت است از:
- فکر کردن
- کنترل حرکت عضلات ارادی بدن
- استدلال کردن
جالب است بدانید، برخی از دانشمندان عقیده دارند که نیمه راست به انسان کمک میکند که در مورد چیزهای مطلق مانند موسیقی، رنگها و شکلها فکر کند. نیمه چپ هم گفته میشود که بیشتر کارهای تحلیلی را انجام میدهد. بهعنوانمثال این بخش از مغز انسان در حل کردن مسئلههای ریاضی و منطقی و صحبت کردن به شما کمک میکند. از آن جالبتر اینکه نیمه راست مغز، نیمه چپ بدن را کنترل میکند و نیمه چپ مغز، نیمه راست بدن را در کنترل دارد.
مخچه (Cerebellum)
مخچه در پشت مغز قرار دارد. جایگاه آن درست زیر مخ است. به عبارتی دقیقتر مخچه درست در پشت سر و در قسمت خلفی پل دماغی و بصلالنخاع قرارگرفته است. این بخش بسیار کوچکتر از مخ و اندازهاش تقریباً ۸/۱ مخ است. اما بااینوجود بخش بسیار مهمی از مغز است که وظایف زیر را بر عهده دارد:
- تعادل اعضای بدن
- حرکت اعضای مختلف بدن
- هماهنگی اعضا با یکدیگر
سه منبع اصلی ارتباط مخچه با اطلاعات محیطی عبارتاند از:
- پیامهایی كه از نخاع به مخچه میرسند و نقطه شروع آنها در ماهیچهها، زردپیها، پوست و مفاصل است. این پیامها بهسرعت مخچه را از وضعیت اندامها، مخصوصاً اندامهای تحتانی، در فضا آگاه میسازند.
توسط همین پیامهاست كه انسان دائماً بررسی كرده و حركات را ظریفتر میسازد. اشكال در این سیستم باعث تلوتلو خوردن شخص هنگام راه رفتن میشود.
- پیامهایی كه از گوش درونی به بخش مخچه در مغز انسان رسیده و دائماً آن را در جریان موقعیت فضایی سر و گردن قرار میدهند. بهوسیله این اطلاعات مركز ثقل انسان درون سطح مقطع بدن بر روی زمین قرار میگیرد.
كنترل اصلی تعادل حركات چشمها و محور عمودی بدن از وظایف این سیستم است. حفظ تعادل در حركات مستلزم چرخشی سلامتی این قسمت از مخچه است كه در قاعده آن قرار دارد.
- اطلاعاتی كه از مغز رسیده و نقش اصلی كنترل حركات ظریف اندامها (مخصوصاً دستها) را به عهدهدارند.
اختلال در این سیستم باعث شلختگی در حركات مهارتی میشود. نیمکرههای مخچه همگام با مغز در این مورد به انسان یاری میکنند. عملكرد مخچه در بیماری كه به حالت اغماء است از اهمیت كمتری برخوردار است.
ساقه مغز (Brainstem)
ساقه مغز بخشی بسیار قدرتمند و توانا است. این بخش در زیر مخ و روبهروی مخچه قرار دارد. ساقه، نخاع را که از پشت گردن تا پایین کمر امتداد دارد به مغز وصل میکند. ساقه مغز مسئول تمام اتفاقات مهمی است که برای ادامه حیات در بدن لازم و ضروری است. بهعنوانمثال:
- نفس کشیدن
- هضم غذا
- گردش خون
همچنین یکی از کارهای ساقه مغز در مغز انسان کنترل عضلات غیرارادی بدن است. عضلات غیرارادی آنهایی هستند که کارشان را خودبهخود انجام میدهند، حتی بدون اینکه در مورد آنها فکری انجام بگیرد. قلب و معده هر دو دارای ماهیچههای غیرارادی هستند و این ساقه مغز است که به ماهیچه قلب فرمان میدهد تا خون را در بدن انسان پمپاژ کند. همچنین به ماهیچه معده دستور میدهد، عمل گوارش و هضم غذا را انجام دهد. ساقه مغز از قسمتهای زیر تشکیلشده است.
- مغزمیانی
- پل دماغی
- بصلالنخاع
مغزمیانی (Midbrain)
بخشهای مهم مغزمیانی عبارتاند از:
- ساختمان مشبك كه مسئول حفظ سطح هوشیاری بوده.
- پایکهای مغزی كه از الیاف و ابران حركتی درستشدهاند.
- اعصاب جمجمهای سه و چهار كه حركات چشمها، اندازه و پاسخ مردمکها را به نور به عهدهدارند.
همچنین لازم به ذکر است که با معاینه و تعیین سطح هوشیاری، حركات و مردمکهای چشم و قدرت اندامها میتوان به سالم بودن مغزمیانی پی برد.
پل دماغی (Commissura cerebelli)
اجزاء مهم پل دماغی عبارتاند از:
- قسمت دیگری از ساختمان مشبك
- اعصاب جمجمهای پنج، هسته عصبی شش و هفت
- الیاف مرتبط كننده مخچه به سلسله اعصاب مركزی
همچنین میتوان با در نظر گرفتن سطح هوشیاری بیمار، حركات كره چشم و صورت و رفلكس قرنیه به وضعیت تشریحی این قسمت از مغز انسان پی برد.
بصلالنخاع (Medulla oblongata)
این قسمت از ساقه مغز متشکل از:
- ساختمان مشبك
- مراكز كنترل تنفس و گردش خون
- اعصاب جمجمهای ۹، ۱۰،۱۱،۱۲
- الیاف حسی و حرکتیای كه مخچه، نخاع، ساقه مغز و نیمکرهها را به یكدیگر مربوط میکنند.
در بصلالنخاع، ساختمان مشبك نقشی در تأمین سطح هوشیاری ندارد. بلكه آسیب به این قسمت از مغز بهصورت نارسائی شدید و تنفس و گردش خون خود را نشان داده و رفلكس سرفه از بین میرود. درصورتیکه بیمار هوشیار باشد، قدرت بلع در او از بین خواهد رفت.
غده هیپوفیز (Pituitary gland)
غده هیپوفیز بسیار کوچک است. وظیفهاش تولید و آزاد کردن هورمونها در بدن است. به عبارتی سادهتر غده هیپوفیز با آزاد کردن هورمونهای مخصوصی باعث رشد انسان میشود. این غده در دوران بلوغ نقش بسیار مهمی ایفا میکند. موجب ایجاد تغییرات جسمی، روحی و تثبیت جنسیت میشود. همچنین این غده به سوختوساز بدن هم کمک میکند.
هیپوتالاموس (Hypothalamus)
هیپوتالاموس در مغز بهعنوان یک تنظیمکننده دما عمل میکند. اگر بدن بیشازحد نرمال گرم شود، هیپوتالاموس فرمان عرق کردن میدهد. در مقابل اگر بدن انسان بیشازحد سرد شود، هیپوتالاموس در مغز انسان اعلام لرزیدن میکند. این موارد نشاندهنده تلاش بدن برای برگرداندن دمای خود به حالت عادی است.
ساختمان مشبک (Reticular system)
یكی از سریترین مناطق سلسله اعصاب مركزی، ساختمان مشبک است كه درست در مركز ساقه مغز قرار داشته و از بصلالنخاع تا قسمت فوقانی مغزمیانی كشیده میشود. ساختمان مشبک از تعداد زیادی سلول به اندازههای مختلف درستشده كه زوائد آنها نسبتاً كوتاه هستند. علاوه بر ساقه مغز، نخاع، مخچه، اعصاب جمجمهای، گرههای عصبی قاعده مغز، تالاموس و نیمکرهها همه با ساختمان مشبک ارتباط دارند. علاوه بر اینکه ساختمان مشبک قدیمیترین قسمت سلسله اعصاب مركزی است، در کنترل خواب، قوام ماهیچهها و درد نیز نقش كلیدی دارد. ولی وظیفه اصلی آن برقرار کردن سطح هوشیاری است.
بخشهای تشکیلدهنده دو نیمکره مغز
قسمتهای مختلف تشکیلدهنده نیمکرهها شامل قسمتهای زیر هستند:
- لوب پیشانی (Frontal lobe)
- لوب آهیانهای (Parietal lobe)
- لوب پسسری (Occipital lobe)
- لوب گیجگاهی (Temporal lobe)
- لوب حاشیهای
لوب پیشانی
لوب پیشانی مهمترین قسمت تکاملیافته مغز است. قسمتهای خلفی (پشتی) لوب پیشانی ویژه فرمانهای حركتی است. تحریك هر قسمت از اندامها و سر بر روی مكان مخصوصی از این نوار باریك وجود دارد. قسمتی از این ناحیه در مغز انسان كه بین دو نیمكره وجود دارد، مختص حركات اندامهای تحتانی است. در قسمت قدامی ناحیه حركتی سرو دست مركز كنترل حركات چشم وجود دارد. در نیمكره چپ، مركز حركتی تكلم در لوب پیشانی است. آنچه از لوب پیشانی باقی میماند عبارت است از ناحیهای كه در جلو سر قرار داشته و به آن پیش پیشانی میگویند. این بخش مركز شعور، منطق، تفكر و تا حدودی حافظه است. از بین رفتن این قسمت از مغز در دو طرف منجر به کماهمیت دادن اصول اخلاقی شده و تصمیمات بیمار انفعالی میگردد. اگر آسیب بسیار شدید باشد خلاقیت حركات از بین رفته و ممكن است باحالت اغماء اشتباه شود.
لوب آهیانهای
وظایف لوبهای آهیانهای در طرف راست و چپ تا حدودی باهم فرق میکنند. برخی از وظایف آن عبارتاند از:
- تشخیص محل درد
- گرما
- لمس
- محسوسات عمقی در باریكه پشت شیار مركزی
همچنین لب آهیانهای در طرف راست بینش فضائی را در شخص به وجود میآورد. عوارض عمقی لوب طرف راست منجر به از دست دادن جهتیابی فضایی فرد گشته و طرف چپ بدن را در كارهای روزمره فراموش میکند. لب آهیانهای در طرف چپ مغز انسان علاوه بر جهتیابی فضائی و محسوسات طرف راست، وظیفه تكلم را نیز به عهده دارد. اختلال در ریاضیات، محاسبه، تشخیص راست و چپ بدن، خواندن و نوشتن و تكلم پس از آسیب رسیدن به لوب آهیانه چپ دیده میشود.
لوب پسسری
لوب پسسری مسئولیت بینائی را بر عهده دارد. آسیب رسیدن به این ناحیه شخص را بهطور كامل یا ناقص نابینا میکند.
لوب گیجگاهی
این لوب در طرف راست نقش مهمی ازنظر هنر، تشخیص رنگها و جوانب مختلف دستگاههای موسیقی دارد. در طرف چپ نیز تأثیر مهمی در تكلم انسان دارد. درك صداهای شنیدهشده و پردازش دستوری گفتار و آماده كردن پاسخ شایسته، بهوسیله لوب آهیانه چپ صورت میگیرد. آسیب رسیدن به لوب گیجگاهی گاهی باعث از بین رفتن توانائی نامگذاری افراد و اشیاء میشود. همچنین لوبهای گیجگاهی راست و چپ باهم نقش مهمی در فعال نگهداشتن حافظه دارند. بهعبارتیدیگر میتوان گفت، دروازه اصلی ورود اطلاعات محیطی به مغز و ثبت آنها در وابسته به سالم بودن لوب گیجگاهی است.
لوب حاشیهای
لوب حاشیهای از قدیمیترین قسمتهای مغز انسان و وظیفه آن بیان غرایض جنسی و تأمین احتیاجات احساسی و تنازع بقا است. لوب حاشیهای در اصطلاح به (مغز اول) مشهور است. از طریق این لوب است كه تمام اطلاعات پس از بررسی و فیلتر شدن میتوانند به سایر نقاط مغز رسوخ كنند. احساس امنیت درونی باوجود لوب حاشیهای امکانپذیر است. اینجا محل احساسات قلبی، فردی، عشق و دلدادگی است. در این لوب موجود زنده برای حفظ خود و خانواده حاضر است به استدلال کممحلی كند. كنترل اصلی سلسله اعصاب نباتی هنگام جنگ و ستیز یا پشیمانی و غم و اندوه در این لوب قرار دارد.
نتیجهگیری
در این مقاله سعی شد که بهصورت مختصر در مورد مغز و اجزای آن اطلاعاتی ارائه شود. امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده باشد.