دستگاه عصبی خودکار یا خودمختار به بخش‌هایی از دستگاه عصبی بدن گفته می‌شود که موجب ثابت ماندن شرایط محیطی و داخلی بدن می‌شود. این دستگاه شامل نورون‌ها و رشته و الیاف‌های عصبی است. همچنین وظایفی مانند تنظیم و کنترل دستگاه‌های زیر را بر عهده دارد:

• تنفس
• گردش خون (فشارخون شریانی)
• گوارش
• دفع ادرار
• تعریق
• دمای بدن

یکی از خصوصیات دستگاه خودمختار، سرعت و شدت عمل آن در تغییر دادن اعمال احشایی است. به‌عنوان‌مثال دستگاه عصبی خودمختار، طی ۳ تا ۵ ثانیه قادر است ضربان قلب را به میزان دو برابر افزایش دهد. همچنین طی ۱۰ تا ۱۵ ثانیه می‌تواند فشارخون شریانی را کاهش یا افزایش دهد. این اعمال به‌صورت غیرارادی صورت می‌گیرد، ولی مراکز عالی دستگاه عصبی تا حد زیادی در این اعمال مؤثرند.

اندام‌های دستگاه عصبی خودکار

در این دستگاه مانند دستگاه عصبی ارتباطی، گیرنده‌ها، آوران‌ها، وابران‌ها و اندام‌های اجراکننده‌ای وجود دارد. این اندام‌ها عبارت‌اند از:

• عضلات صاف
• عضلات قلب
• غدد

گیرنده‌های اندام‌های داخلی مانند معده، روده و مثانه اطلاعات خود را به‌وسیله‌ی تارهای عصبی آوران به مراکز دستگاه عصبی خودکار می‌فرستند. پس‌ازآن پاسخ انعکاسی این مراکز به‌وسیله‌ی نورون‌های رابط و وابران به اندام‌ها ارسال می‌شود. بخش وابران دستگاه عصبی خودمختار به دو مجموعه تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:

• سمپاتیک
• پاراسمپاتیک

لازم به ذکر است که فعالیت این دو مجموعه برخلاف یکدیگر است. به‌عبارتی‌دیگر سیستم سمپاتیک در حالات اضطراری و هیجانی فعالیت بیشتری دارد. این سیستم نیروهای بدن را برای مقابله با حادثه یا فرار از موقعیت آماده می‌کند. این در حالی است که سیستم پاراسمپاتیک کاملاً محلی و محدود است. همچنین موجب ایجاد حالت آرامش و حفظ نیرو و انرژی بدن فرد می‌شود. به‌طورکلی، هردو سیستم به‌صورت دائمی در بدن فعالیت دارند. اما در هنگام آرامش جسمی و روانی، فعالیت پاراسمپاتیک بر سمپاتیک غلبه دارد. همچنین در مواقع تنش و تحریکات خارجی مانند موقعیت‌هایی که فرد دارای استرس است. سیستم سمپاتیک بر پاراسمپاتیک غلبه می‌کند.

اغلب اندام‌های بدن از دو مجموعه سمپاتیک و پاراسمپاتیک عصب می‌گیرند. به‌عنوان‌مثال، رگ‌های خونی و غدد مولد عرق و عضلات صاف راست کننده موها که عضوی از دستگاه عصبی خودکار هستند، عصب پاراسمپاتیک ندارند. اما تارهای عصبی آن‌ها فقط از نوع سمپاتیک است. مراکز عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک از انتهای نخاع تا دیانسفال در اطراف مجرای میانی دستگاه عصبی قرار دارند. در خارج از محور مغر و نخاع نیز گره‌های عصبی سمپاتیک و پاراسمپاتیک وجود دارند که رابط بین مراکز اعصاب مغز و نخاع و اندام‌ها هستند.

سیستم سمپاتیک

مراکز مغزی سمپاتیک در هیپوتالاموس و اطراف بطن سوم قرار دارند. مراکز نخاعیان نیز در شاخه‌های کناری قطعات سینه‌ای و دو قطعه‌ی فوقانی کمری قرارگرفته‌اند. آکسون‌های نورون‌های وابران در این سیستم از طریق ریشه‌های شکمی اعصاب نخاعی به گره‌های سمپاتیک می‌روند. رابط سفید (White ramus communicans) نیز که یکی از شاخه‌های عصب نخاعی محسوب می‌شود، به گره‌های سمپاتیک می‌رود. گره‌های این سیستم شامل یک زنجیره، تشکیل‌شده از ۲۲ جفت گره سمپاتیک و تعدادی گره‌های محیطی پراکنده در جمجمه، حفره شکمی و لگن مانند عقده‌های خورشیدی (Ganglia Celiac) و روده‌بندی (Ganglia Mesenteric) هستند.

سیستم پاراسمپاتیک

مراکز پاراسمپاتیک دستگاه عصبی خودکار در مغز، در نواحی زیر قرار دارند:

• دیانسفال
• هسته‌های زوج سوم، هفتم، نهم و دهم اعصاب مغزی

در بخش نخاع نیز مراکز پاراسمپاتیک قسمت خاجی را اشغال کرده‌اند. اعصاب واگ در حدود ۷۵ در صد از کل تارهای پاراسمپاتیک بدن را در خود جای‌داده است. لازم به ذکر است که عصب واگ، طولانی‌ترین عصب مغزی و دهمین زوج اعصاب مغزی از ۱۲ جفت عصب مغز است. این اعصاب در بلعیدن غذا، صحبت کردن، فعالیت‌های پاراسمپاتیک و هاضمه نقش اساسی دارند.

گره‌های پاراسمپاتیک توده‌های عصبی پراکنده و نسبتاً کوچکی هستند. چهار گره از این سیستم در سر قرار دارد که با زوج‌های سوم، هفتم و نه ارتباط دارد. تعدادی زیادی از گره‌های کوچک این سیستم در دیواره‌ی احشا قرارگرفته‌اند. همچنین نورون‌های این سیستم در مغز به:

• چشم‌ها
• غدد بزاقی
• غدد اشکی
• احشای سینه‌ای

می‌روند. تارهایی نیز از اعصاب واگ به اندام‌های زیر می‌رسد:

• قلب
• شش
• کبد
• لوزالمعده
• نای
• معده
• روده باریک
• بخش فوقانی روده بزرگ

تارهای پاراسمپاتیک دستگاه عصبی خودکار که از بخش خاجی نخاع بیرون می‌آیند به بخش تحتانی روده‌ی بزرگ و دستگاه‌های ادراری- تناسلی عصب می‌دهند. لازم به ذکر است که واسطه‌ی شیمیایی نورون‌های پیش گرهی و پس گرهی این سیستم، استیل کولین است. درنتیجه تحریک اعصاب پاراسمپاتیک باعث کاهش ضربان قلب، کاهش قطر مردمک و افزایش حرکات لوله گوارش می‌شود.

بازخوردهای زیستی

آگاهی از تغییرات بدنی و فرایندهای زیستی اندام‌ها، بافت‌ها و کوشش ارادی برای مهار کردن و بازگرداندن آن‌ها به حالت مطلوب را بازخورد زیستی یا بیوفیدبک تعریف می‌شوند. مراکز عصبی بالای مغز می‌توانند تا حدی در اعمال خودکار مراکز سمپاتیک و پاراسمپاتیک اثر گذاشته، آن‌ها را تشدید یا تضعیف کنند. پیام‌های ارسالی از بعضی نواحی قشر مخ و دستگاه کناری مغز (سیستم لیمبیک) باعث تغییر در پاسخ‌های خودکار سمپاتیک و پاراسمپاتیک می‌گردد و تغییراتی را در فشارخون، ضربان قلب و فعالیت لوله گوارش به وجود می‌آورد.

روش‌های بیوفیدبک

اساس روش‌های بازخورد زیستی، استفاده از تأثیرپذیری دستگاه عصبی خودکار از مراکز ارادی است. در حالت عادی، سیستم اعصاب خودمختار، به‌صورت غیرارادی عمل می‌کند و فرد، میزان فشارخون، قطر عروق خونی و میزان قند خون خود را حس نمی‌کند. با روش‌های بیوفیدبک، فرایندهای زیستی اندام‌های بدن به‌وسیله ابزارهای دیداری و شنیداری، واضح و قابل‌فهم شده و به آگاهی فرد رسانده می‌شود. او پس از آگاهی از این تغییرات، با تکرار و تمرین در جهت تصحیح مطلوب آن‌ها تلاش می‌کند. این روش‌ها بیشتر در بیماری‌های روان‌تنی و فشار روانی کاربرد دارد.

نتیجه‌گیری

امیدواریم بامطالعه این مقاله اطلاعات مفیدی از نحوه عملکرد سیستم عصبی خودمختار در بدن و نیز مراکز سمپاتیک و پاراسمپاتیک، به دست آورده باشید.