اعصاب مغزی و نخاعی شامل ۱۲ جفت عصب از مغز و ۳۱ جفت عصب از نخاع است که از آن‌ها خارج می‌شوند. از بین اعصاب مغزی یک جفت از نیمکره‌های مخ، یک جفت از تالاموس‌ها و ده جفت از بخش‌های تنه مغز خارج می‌شود.

عصب‌های مغزی

عصب‌های مغزی پیام‌های انواع حواس را به مراکز آن‌ها در مغز می‌رساند. این حواس شامل:

• حس بویایی
• حس چشایی
• حس بینایی
• حس شنوایی پیکری ناحیه‌ی سروصورت

هستند. پس‌ازآن این اعصاب، پیام‌های مغز را به عضلات سروصورت، چشم‌ها، دهان، زبان، حلق و حنجره منتقل می‌کنند. اکثر عصب‌های مغری دارای هر دو نوع نورون‌های آن‌ها است و در درون تنه‌ی مغزی قرار دارند. البته لازم به ذکر است که اکثر اجسام سلولی نورون‌های حسی در عقده‌های خارج از مغز هستند. همان‌طور که گفته شد، اعصاب مغزی شامل دوازده جفت عصب هستند. این اعصاب عبارت‌اند از:

• اعصاب بویایی
• اعصاب حرکتی مشترک چشم
• عصب‌های اشتیاقی
• عصب‌های سه‌شاخه (سه‌قلو)
• اعصاب حرکتی خارجی چشم
• اعصاب چهره‌ای (صورت)
• عصب‌های تعادلی- شنوایی (دهلیزی- حلزونی)
• عصب‌های زبانی-حلقی
• اعصاب واگ (پنوموگاستریک)
• اعصاب شوکی (عصب‌های ضمیمه‌ی واگ)
• عصب‌های زیرزبانی

اعصاب بویایی (Olfactory nerve)

عصب‌های بویایی که جزء دسته اعصاب مغزی در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی هستند. از تارهای حسی ساخته‌شده‌اند و پیام‌های مربوط به بو را از مخاط بویایی بینی به مغز منتقل می‌کنند. آکسون‌های نورون‌های گیرنده‌ی بویایی پس از عبور از استخوان غربالی وارد جمجمه شده و به پیازهای بویایی می‌رسند. در آن ناحیه با نورون‌های دیگری که به لوب گیجگاهی و آمیگدال می‌رسند، مربوط می‌شوند.

اعصاب بینایی (Optic nerve)

این اعصاب نیز مانند بویایی از نوع حسی هستند. از نورون‌های استوانه‌ای و مخروطی شبکیه‌ی چشم سرچشمه می‌گیرند. آکسون‌های نورون‌های چندقطبی پس از عبور از سوراخ انتهایی حدقه وارد جمجمه می‌شوند. تارهای هر عصب چشم به دودسته تقسیم می‌شوند. یکی از این عصب‌ها با تارهای قرنیه‌ی خود در چشم دیگر متقاطع شده و کیاسمای بینایی را می‌سازد. عصب دوم، به‌صورت یک‌طرفی ادامه پیدا می‌کند. این تارها به هسته‌ی زانویی جانبی تالاموس رفته و ازآنجا به قشر پس‌سری مغز ارسال می‌گردند.

اعصاب حرکتی مشترک چشم (Oculomotor nerve)

هسته‌های این عصب‌ها در بخش‌های جلویی مغزمیانی و در مجاورت پایک‌های مغزی قرار دارند. این اعصاب که از مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی هستند از شکاف بالای حدقه وارد حدقه می‌شوند. پس‌ازآن به عضلات خارجی چشم، عضلات پلک زدن و عضلات صاف حلقوی عنبیه می‌رسند. باآنکه اکثر تارهای عصبی زوج سوم اعصاب مغز، حرکتی هستند. اما تعدادی تار حسی در آن نیز وجود دارد که پیام‌های حسی دوک‌های عضلانی درون عضلات کره‌ی چشم را به مغزمیانی منتقل می‌کنند.

اعصاب اشتیاقی (Trochlear nerve)

هسته این عصب‌ها در مغزمیانی و در پشت هسته‌های زوج سوم دستگاه عصبی خودکار، قرار دارند. تحریک اعصاب اشتیاقی که به عضلات مورب فوقانی چشم می‌رسند. چشم‌ها را به‌طرف پایین و داخل حرکت می‌دهند. زوج چهارم تنها عصب مغز است که از بخش پشتی تنه‌ی مغز بیرون می‌آید. همچنین در این اعصاب تعدادی از تارهای حسی هستند که پیام‌های دوک‌های عضلات مورب فوقانی را به مغزمیانی منتقل می‌کنند.

اعصاب سه‌شاخه‌ای (Trigeminal nerve)

هرکدام از این عصب‌ها دارای سه‌شاخه اصلی است که در آرواره‌های بالا و پایین و چشم پخش می‌شوند. عصب سه‌شاخه از پل مغز خارج می‌شود و دارای تارهای حسی و حرکتی است. شاخه چشمی، عصب سه‌شاخه، اطلاعات حسی را از سطح چشم، بینی، پلک فوقانی و پوست سر و پیشانی به مغز می‌رود. همچنین شاخه‌ای از آن که در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی قرار دارد،‌ به فک فوقانی می‌رود. پیام‌های حسی دندان‌های آرواره بالا، لثه، لب، پوست صورت و سقف دهان را انتقال می‌دهد. در آخر شاخه فک تحتانی پیام‌های مربوط به دندان‌های آرواره پایین، لثه، لب و بخش‌هایی از پوست سروصورت را به مغز می‌برد. عصب سه‌شاخه از مهم‌ترین اعصاب مغز به شمار می‌رود. همچنین انعکاس‌های زیر را انجام می‌دهد:

• انعکاس قرنیه چشم
• انعکاس پلک زدن
• انعکاس عطسه

لازم به ذکر است که تحریک شاخه‌های حسی این عصب ممکن است دردهای بسیار شدید و غیرقابل‌تحملی را ایجاد کند.

اعصاب حرکتی خارجی چشم (Abducens nerve)

عصب‌های حرکتی خارجی چشم، از کنار شیار بین بصل‌النخاع و پل مغز خارج می‌شوند. همراه با جفت‌های سوم و چهارم اعصاب مغز به چشم ‌رسیده و به عضلات خارجی چشم می‌رسند. اکثر تارهای این عصب، حرکتی هستند. اما تعداد کمی تار حسی نیز در این عصب وجود دارند که اطلاعات حسی عضله را به پل مغز می‌رسانند.

اعصاب چهره‌ای (Facial nerve)

عصب‌های چهره‌ای مختلط هستند. از بخش‌های پایینی پل مغز بیرون می‌آیند و تعداد تارهای حرکتی آن‌ها بیشتر از حسی است. لازم به ذکر است که پیام‌های چشایی دوسوم جلویی زبان در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی به‌وسیله‌ی شاخه‌های حسی عصب چهره‌ای به مغز می‌روند. همچنین تارهای وابران این عصب به عضلات صورت و غدد بزاقی زیر زبان و زیر آرواره می‌رسند.

اعصاب تعادلی- شنوایی (Vestibulocochlear nerve)

این عصب‌ها به‌صورت انحصاری دارای تارهای آوران بوده و هرکدام دارای دوشاخه‌ی دهلیزی و حلزونی هستند. این شاخه‌های به ترتیب از بخش تعادلی و شنوایی گوش داخلی سرچشمه می‌گیرند. شاخه دهلیزی اطلاعات مربوط به تعادل و وضعیت سرو بدن را در فضا از اوتریکول، ساکول و مجاری نیم‌دایره‌ی گوش داخلی به هسته‌های دهلیزی در بصل‌النخاع و ازآنجا به مخچه منتقل می‌کند. شاخه شنوایی نیز اطلاعات شنوایی را از حلزون گوش داخلی به هسته حلزونی بصل‌النخاع و سپس به دو برجستگی پایینی مغز انتقال می‌دهد. بعدازآن به هسته زانویی میانی تالاموس و قشر گیجگاهی مخ منتقل می‌کند.

اعصاب زبانی- حلقی (Glossopharyngeal nerve)

عصب‌های زبانی و حلقی دارای تارهای حسی و حرکتی است. این عصب‌ها از بصل‌النخاع خارج می‌شوند. همچنین پیام‌های چشایی یک‌سوم پشتی زبان به‌وسیله‌ی شاخه‌های حسی این عصب‌ها به مغز منتقل می‌شوند. این اعصاب به عضلات زبان و حلق و غدد بزاقی بناگوش می‌روند.

اعصاب واگ (Vagus nerve)

یکی از مهم‌ترین اعصاب خودمختار بدن و مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی است. رشته‌های حسی این عصب به شش‌ها، قلب، زبان، حلق، حنجره، مری، معده، روده باریک و کیسه صفرا عصب می‌دهد. همچنین تارهای حرکتی آن به دیواره‌ی رگ‌ها و عضلات غیرارادی قلب و لوله گوارش و شش‌ها می‌رود.

اعصاب شوکی (Accessory nerve)

اکثر تارهای این عصب حرکتی هستند. به عضلات ارادی حلق، حنجره، سقف دهان و عضلات شانه و گردن می‌روند. شاخه‌های حسی این عصب نیز از همین نواحی سرچشمه می‌گیرند. همچنین لازم به ذکر است که این عصب از بخش پشتی عصب واگ ریشه گرفته و از بصل‌النخاع خارج می‌شود.

اعصاب زیرزبانی (Hypoglossal nerve)

عصب‌های زیرزبانی هم مانند عصب‌های چهره‌ای مختلط هستند. اما تعداد تارهای حرکتی آن بیشتر از تارهای حسی این عصب‌ها است. اعصاب زیرزبانی به عضلات داخل و زیر زبان می‌رسند. تارهای حسی این اعصاب، پیام‌های دوک‌های عضلانی زبان را به مغز می‌برند.

عصب‌های نخاعی (Spinal nerves)

نام‌گذاری اعصاب نخاعی بر اساس ناحیه‌ای از ستون مهره‌ها است که از آن خارج می‌شوند. عصب‌های نخاعی به تعداد ۳۱ جفت به‌صورت قرینه از دو طرف نخاع خارج می‌شوند و همگی مختلط هستند. این اعصاب که در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی قرار دارد. پیام‌های آوران را از راه ریشه‌های پشتی به نخاع می‌آورند و پیام‌های وابران را از راه ریشه‌های شکمی به اندام‌های می‌رسانند. هر عصب نخاعی پس از خروج از ستون مهره‌ها به چند شاخه تقسیم می‌شود. تعدادی از این شاخه‌ها اعصاب نواحی پشتی، کناری و شکمی نواحی مربوط به خود را می‌سازند و دوشاخه دیگر به نام‌های رابط‌های سفید و خاکستری نخاع را به عقده یا گره سمپاتیک مربوط می‌کنند.

اعصاب فرنیک که به دیافراگم می‌روند و تحریک آن‌ها در ایجاد حرکات تنفس نقش اصلی را دارد از تارهای زوج چهارم و تعداد کمی از تارهای زوج‌های سوم و پنجم اعصاب گردنی ساخته‌شده‌اند. به همین جهت آسیب دیدن اعصاب و آسیب دیدن بخشی از نخاع که این اعصاب از آن خارج می‌شوند باعث خفگی و مرگ می‌شود. ریشه‌های عصب‌های نخاعی پس از بیرون آمدن از طناب نخاعی، وارد سوراخ‌های بین مهره‌ای می‌شود و در آنجا به یکدیگر پیوسته تا عصب‌های نخاعی را تشکیل دهند. به‌طورکلی، همه راه‌های حسی بدنی (سوماتیک) و شکمی از راه ریشه پشتی عصب نخاعی، درون نخاع می‌شود و رشته‌های حرکتی (وابران) از راه ریشه جلویی آن از نخاع خارج می‌گردند.

انواع اعصاب نخاعی

عصب‌های نخاعی در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی به ترتیب از ناحیه‌ی گردن به سمت پایین عبارت‌اند از:

• عصب‌های گردنی: ۸ زوج
• عصب‌های پشتی: ۱۲ زوج
• عصب‌های کمری: ۵ زوج
• عصب‌های خاجی: ۵ زوج
• عصب‌های دنبالچه‌ای: ۱ زوج

عصب‌های نخاعی، شبکه‌های عصبی را ایجاد می‌کنند و شبکه‌های عصبی، تنه‌های اصلی عصب‌های پیرامونی را به وجود می‌آورند. عصب‌های پیرامونی اندام‌ها، دارای رشته‌های حسی، حرکتی و سمپاتیک هستند. شبکه‌های عصبی که عصب‌های پیرامونی را ایجاد می‌کنند شامل شبکه‌های زیر هستند:

• شبکه گردنی (سرویکال)
• شبکه بازویی (براکیال)
• شبکه کمری (لومبار)
• شبکه خاجی (ساکرال)

اعصاب نخاعی گردنی

اعصاب نخاعی گردنی از روی کلمه لاتین گردن که سرویکس نام دارد نام‌گذاری شده‌اند. نخاع گردن از جمجمه تا شانه گسترش می‌یابد. این ناحیه ستون فقرات شامل هفت استخوان است که به آن‌ها مهره گفته می‌شوند. این استخوان‌ها از بالا به پایین شماره‌گذاری می‌شوند و به‌عنوان C1 تا C7 نام‌گذاری می‌شوند. مهره‌ها در بالای یکدیگر انباشته می‌شوند و توسط دیسک‌های ﻏﻀـﺮوﻓﯽ که به‌عنوان دیسک‌های بین مهره‌ای شناخته می‌شوند، از یکدیگر جداشده‌اند. فضای بین مهره‌ها، به نام فورامن بین مهره‌ای، در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی اجازه می‌دهد که اعصاب گردنی از طناب نخاعی خارج شوند و مقصد خود را در بدن پیدا کنند. هشت عصب گردنی وجود دارد.

ریشه‌های عصب گردنی درست بالای بخش مهره‌ای مربوطه ظاهر می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر، عصب C1 از طریق فورامن از بالای بخش مهره‌ای C1 خارج می‌شود. عصب C8 زیر آخرین مهره‌ی گردنی، C7 و بالاتر از اولین مهره‌ی قفسه سینه T1 وجود دارد. اعصاب گردنی مسئول ضربان حرکتی بازوها، گردن و قسمت‌های فوقانی بدن می‌باشند و تحرک‌های حسی را از این مناطق به مغز منتقل می‌کنند.

اعصاب نخاعی توراسیک

طناب نخاعی سینه‌ای یا توراسیک درست در زیر طناب نخاعی گردنی قرار دارد و منطقه‌ای است که از تنه و رباط‌های بدن پشتیبانی می‌کند. برخلاف اعصاب گردنی، اعصاب سینه‌ای از ستون فقرات از طریق فضایی که دقیقاً زیر بخش مهره‌ای مربوطه قرار دارد خارج می‌شوند. اولین عصب سینه‌ای، T1، از بین مهره‌های T1 و T2 خارج می‌شود. آخرین عصب سینه‌ای، T12، از طناب نخاعی از طریق سوراخ‌های بین مهره‌های T12 و مهره‌های کمری اول، L1، خارج می‌شود. اعصاب سینه‌ای مسئول تحرک عصبی قفسه سینه، بخش فوقانی پشت و شکم است.

اعصاب نخاعی کمری

طناب نخاعی کمری در مجموعه اعصاب مغزی و نخاعی بخش تحتانی پشت را پشتیبانی می‌کند و از پنج مهره تشکیل‌شده است. پنج عصب کمری مربوطه از ناحیه کمری طناب نخاعی ظاهر می‌شود که در سطح اولین و دومین مهره‌های کمری پایان می‌یابد. اعصاب نخاعی در زیر سطح آن از طناب نخاعی درون ستون مهره‌ای فرود می‌آیند تا خروجی‌های مربوطه آن‌ها برای رسیدن به سیستم عصبی محیطی پیدا شود. این ناحیه اعصاب نخاعی به علت شباهت به دم‌اسب به‌عنوان (cauda equine) شناخته می‌شود. اعصاب کمری مسئول تحرک عصبی پاها و اندام‌های داخلی مرتبط با عملکردهای دفع ادرار و جنسی می‌باشند.

عصب نخاعی ساکرال

ساکروم یک استخوان مثلثی شکل است که در انتهای ستون فقرات قرار دارد. و از مهره‌هایی ساخته‌شده است که باهم متصل شده‌اند. در نوک آن استخوان دنبالچه یا کوکسیکس، بخش دیگری از مهره‌های متصل قرار دارد که معمولاً به‌عنوان استخوان دم شناخته می‌شود. درمجموع ۵ عصب در سوراخ‌های ساکروم وجود دارد. این اعصاب مسئول تحرکات پاها و اندام‌های تحتانی شکم می‌باشند.

نتیجه‌گیری

امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده باشید. همچنین به سطح مناسبی از آگاهی نسبت به اعصاب مغزی و نخاعی و کارکرد هرکدام از اعصاب و نیز ناحیه‌هایی که قرار دارند، رسیده باشید.