سبک‌های فرزند پروری چه تاثیری در روند رشد فرزندانمان دارند؟
سبک‌های فرزند پروری هر خانواده مجموعه‌ای از شیوهای خاص در تربیت فردی و اجتماعی فرزندان است. اين شیوه‌ها تحت تأثیر عوامل گوناگونی هستند. مانند عوامل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی. بنابراین شیوه‌های تربیت فرزند که از نگرش‌ها، اعتقادات و رفتارهای والدين در قالب الگوهای خانوادگی نشئت می‌گیرند. عاملی بسیار مهم در تكوين شخصیت و تثبیت خصوصیات اخلاقی و هويت فرزندان محسوب می‌شود. به‌عبارتی‌دیگر هرکدام از شیوه‌های خاص تربیتی، می‌تواند در شکل‌گیری شخصیت و هويت كودک نقش اساسی داشته باشد. به‌طورکلی فرزند پروری فعالیتی پیچیده و شامل روش‌ها و رفتارهای ويژه است كه به‌طور مجزا يا در تعامل با يكديگر بر رشد كودک تأثیر می‌گذارد.
روش‌های تربیت فرزند هم می‌توانند سبب ايجاد جوی عاطفی میان فرزندان و والدين در خانواده باشند. همچنین می‌توانند موجب از دست دادن ارتباط مطلوب فرزند و والدین در خانواده شوند. لازم به ذکر است خانواده از نهادهای مهم و بنیادی جامعه است. نقش اساسی در زندگی فرد و جامعه دارد. اهمیت خانواده در حكم نهادی اجتماعی، امری غیرقابل‌تردید است. هرچند فرزند از جامعه و گروه دوستان و همسالان تأثیر می‌گیرد. ولی بیشتر تحت تأثیر خانواده و سبک‌های فرزند پروری آن است. روابط صحیح و متعادل والدين و فرزندان يكی از عوامل مؤثر در سلامت و بهداشت روانی آنان است. تحقیقات نشان می‌دهد كه نحوه برخورد و ارتباط والدين و كودک از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین عوامل محسوب می‌شود.
انواع شیوه‌های تربیت فرزند
شیوه‌های فرزند پروری شامل دو معیار اصلی هستند که عبارت‌اند از:
- محبت (شامل صمیمیت، علاقه، مهربانی و عاطفه والدين)
- كنترل والدين (میزان سفت‌وسخت بودن قواعد و توقع والدين از فرزندانشان)
بر اساس اين دو شاخصه مهم، شیوه‌های فرزند پروری را به چهار گروه اصلی تقسیم می‌کنند. در ادامه این بخش به بررسی هرکدام می‌پردازیم. این چهار گروه شامل موارد زیر هستند:
- مقتدر
- سهل گیر
- استبدادی
- گسسته
سبک فرزند پروری مقتدرانه
والدينی كه اين الگوی تربیت فرزند را دارند به فرزندان خود استقلال و آزادی فكری می‌دهند. آن‌ها را تشويق و نوعی محدودیت و كنترل را نیز بر آن‌ها اعمال می‌کنند. در خانواده‌هایی با والدين مقتدر اظهارنظرها و ارتباط اخلاقی وسیع در تعامل كودک و والدين وجود دارد. همچنین گرمی و صمیمیت نسبت به كودک در سطح بالایی قرار دارد. والدين در این شیوه، قاطع و اطمینان‌بخش هستند. در سبک مقتدر که یکی از سبک‌های فرزند پروری است. علاوه بر عهده‌دار شدن نقش پدر و مادری، مسئولیت تربیت فرزندان را نیز تقبل می‌کنند و همواره سعی می‌کنند كه با كسب آگاهی‌های تربیتی بیشتر، روش‌های گوناگون تربیت را به کار بگیرند. به‌طورکلی خانواده والدین مقتدر شامل ویژگی‌های زیر هستند:
- افراد خانواده سرزنده و بامحبت هستند.
- همه رفتار و اعمال اعضاء همراه با نوعی اصالت است.
- افراد خانواده به‌طور آشکار رنج و ناراحتی و نیز احساس همدردی خود را نسبت به افراد دیگر خانواده بیان می‌کنند.
- اعضاء خانواده از خطر کردن معقول و سنجیده، نمی‌ترسند.
- آن‌ها می‌دانند که ممکن است با خطر کردن، اشتباهاتی نیز داشته باشند ، ولی اشتباهات شخصی هم می‌تواند خود مقدمه‌ای برای شناخت اشکالات شخصی و زمینه‌ای جهت رشد و کسب تجربه بیشتر باشد.
- افراد خانواده برای یکدیگر ارزش و احترام قائل‌اند.
- اعضاء یکدیگر را دوست دارند و از این احساس خود، شادمان هستند.
- روابط افراد خانواده با یکدیگر هماهنگ و روان است.
- در این شیوه که از سبک‌های فرزند پروری مطلوب است، اعضاء خانواده با یکدیگر به‌روشنی صحبت می‌کنند.
- زمانی که در خانواده سکوت برقرار است ، سکوتی است آرام‌بخش و نه سکوت مبتنی بر ترس یا احتیاط.
- خانواده‌ای پویا هستند. خانه پر است از صدای فعالیتی پرمعنی. نه غرشی رعدآسا و برای خفه کردن صدای افراد خانواده.
سبک فرزند پروری سهل گير
در این شیوه، والدين به‌صورت افراطی نسبت به كودكان خود پذيرش و پاسخ‌دهی دارند. در مقابل توقعی از كودكان خود ندارند و نسبت به آموزش رفتارهای اجتماعی فرزند خود سهل‌انگار هستند. در اين خانواده‌ها نظم و ترتیب و قانون اندک حکم‌فرما است. پايبندی اعضا به قوانین و آداب‌ورسوم اجتماعی بسیار كم است و هر كس هر كاری كه بخواهد می‌تواند انجام دهد. بعضی از اين والدين اجازه می‌دهند كودک هر كاری كه می‌خواهد بكند، شايد به اين دلیل كه والدين سهل گیر در ابعاد كنترل، كاری به كودک ندارند. البته گاهی هم به کودک اهمیتی نمی‌دهند. اين خانواده‌ها نسبتاً آشفته‌اند. اين نوع والدين همچنین درزمینه انضباط كودک از نگرش‌های متعارض برخوردارند. فقدان خواسته‌های معقول همراه با خودداری از ارائه دلیل و درگیری با كودک، همواره از ویژگی‌های اين شیوه از سبک‌های فرزند پروری به شمار می‌رود. اين والدين به‌ندرت به فرزندان خود اطلاعات صحیح با توضیحات ارائه می‌دهند.
يک والد سهل‌انگار در تلاش است درباره خط‌مشی خود با کودک مشورت کند. کودکان اين والدين متکی‌به‌خود، نيستند و يا از استقلال رأی اندکي برخوردارند. کودکانی که رفتاری خام و فراری از مواجه با مشکلات و مصائب هستند. برخلاف تصور عمومی، اغلب این کودکان در آینده به افرادی پرخاشگر و بزهکار تبدیل خواهند شد. از دیگر خصوصیات این خانواده عبارت است از:
- پدر و مادر به دنبال نيازهاي ارضاء نشده خودشان هستند. دنبال جواني و نوجواني و دل‌مشغولی‌های خود هستند.
- براي خاموش كردن صداي بچه، هر چه كودكشان از آن‌ها می‌خواهد، آن‌ها انجام می‌دهند. لذا كودك پرتوقع تربيت می‌شود.
- هدف‌ها و انتظارات برايشان روشن نيست و به همين دليل، در تربيت فرزندان خود از روش، فلسفه يا ديدگاه خاصي پيروي نمی‌کنند.
- هيچ نوع كنترلي بر رفتار فرزندان خود ندارند. آنان را کاملاً آزاد می‌گذارند.
- نسبت به رفتار فرزندان خود ، حتي در مواردي كه مورد آزار و اذيت خود آنان و ديگران قرار می‌گیرند ، توجه خاص نشان نمی‌دهند و در اين موارد، بی‌تفاوت عمل می‌کنند.
- در این شیوه از سبک‌های فرزند پروری اگر فرزندان خانواده از دستورات آنان اطاعت نكنند، ناراحت نمی‌شوند.
- والدین به‌گونه‌ای رفتار می‌کنند كه گويي عدم اطاعت از دستورات والدين امري طبيعي، عادي و متداول است.
سبک فرزند پروری استبدادی
در اين روش تربیتی، والدين قوانین خود را به‌صورت انعطاف‌ناپذیری تحمیل می‌کنند. ازنظر تربیتی خشن و تنبیه گرند. با رفتار بد مقابله می‌کنند و كودک بدرفتار را تنبیه می‌کنند. ابراز محبت و صمیمیت آن‌ها نسبت به كودكان در سطح پايینی قرار دارد. آن‌ها امیال كودكان را در نظر نمی‌گیرند و عقايدشان را جويا نمی‌شوند. كودكان در این شیوه، ثبات روحی و فكری ندارد و خود را بدبخت تصور می‌کنند. آن‌ها زود ناراحت می‌شوند و در برابر فشارهای روانی آسیب‌پذیرند. از دیگر ویژگی‌های خانواده‌های مستبد و خشک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پدر و مادرها با بچه‌ها همان‌طور رفتار می‌کنند كه والدين خودشان رفتار کرده‌اند.
- تصمیم‌گیری با يكي از والدين مخصوصاً پدر انجام می‌گیرد.
- معمولاً پدر خانواده حاكم بر رفتار و اعمال فرزندان است و هیچ‌یک از اعضاي خانواده اجازه اظهارنظر ندارند.
- در این روش از سبک‌های فرزند پروری والدين به‌گونه‌ای رفتار می‌کنند كه فرزندان یاد می‌گیرند که حق هیچ‌گونه ابراز عقیده‌ای را ندارند (حتی در مواقع ضروری).
- اگر فرزندان از فرمان والدين اطاعت نكنند ، والدين به‌شدت ناراحت، خشمگين و آزرده‌خاطر می‌شوند.
- فرزندان جرئت سؤال كردن در مورد انجام دادن يا انجام ندادن كارها را، از والدين خود ندارند.
- والدين بر رفتار و كارهاي فرزندان خود، كنترل شديد دارند و همه تصميمات را شخصاً می‌گیرند.
- والدين دليلي براي دستوراتي كه صادر می‌کنند به فرزندان خود ارائه نمی‌دهند. از آنان می‌خواهند بدون چون‌وچرا از اين دستورات اطاعت كنند.
سبک فرزند پروری گسسته
خانواده‌هایی که این سبک را استفاده می‌کنند، خانواده‌ای پریشان به شمار می‌روند. در این‌گونه خانواده‌ها اغلب پدر و مادر به‌صورت هم‌زمان حضور ندارند. بنیان خانواده بسیار سست است و هرلحظه امکان از بین رفتن و گسسته شدن آن وجود دارد. شیوه گسسته اندکی با روش سهل گیر از سبک‌های فرزند پروری شباهت دارد. اما بازهم تفاوت‌های زیادی هست. به‌عنوان‌مثال:
- در این خانواده‌ها به علت اختلاف بین والدین، معمولاً در حالت قهر و آشتی به سر می‌برند.
- گاهی کودک به‌عنوان قاضی در نظر گرفته می‌شود و گاهی به‌عنوان قربانی رفتار یکی از طرفین (مادر یا پدر) است.
- کودک علاوه بر اینکه نیازهای روانی و جسمانی‌اش ارضاء نمی‌شود. بلکه به‌تدریج الگوهای پرخاشگری را یاد می‌گیرد (کودکانی که بدون مقدمه بچه‌های دیگر را می‌زنند).
- میزان ارزش و احترامی که هر یک از افراد خانواده برای خود قائل هستند، ناچیز است.
- چهره افراد خانواده غالباً عبوس، ناراحت، غمگین، گرفته، افسرده و بی‌احساس به نظر می‌آید.
- افراد خانواده گوشی برای شنیدن خواسته‌های یکدیگر ندارند.
- صداهای بلند در منزل این خانواده‌ها فراوان است. صداهایی از و خشم و خشونت.
- نشانه دوستی و صمیمت در بین افراد خانواده کم است و در مواردی حتی از وجود یکدیگر نیز بی‌اطلاع هستند.
- شوخی‌های افراد خانواده با یکدیگر در بیشتر اوقات، تلخ، پر کنایه و بی‌رحمانه است.
- سبک‌های فرزند پروری والدین در این خانواده‌ها این‌گونه است که پدر و مادر هرگز متوجه نمی‌شوند که فرزندان آنان دارای چه ویژگی‌های شخصیتی هستند.
- فرزندان خانواده کمتر از وجود پدر و مادر خود به‌عنوان دو انسان بالغ، فهمیده، باشعور، اصیل و دوست‌داشتنی، بهره‌مند می‌شوند.
هماهنگی در تربیت فرزند
نکته بسیار مهم و قابل‌تأملی که در حوزه تربیت فرزندان وجود دارد، هماهنگی والدین در اصول تربیتی است. نداشتن تفاهم در انتخاب مسیر برای به رسیدن به هدف مشترک که موفقیت و پیشرفت فرزند است. می‌تواند موجب فاصله گرفتن از مسیر اصلی و سردرگمی فرزندمان شود. بنابراین زوجین برای تربیت سالم فرزندان، باید هماهنگ باشند. درصورتی‌که هماهنگی مطلوب بین پدر و مادر اتفاق نیفتد، شاهد اتفاق‌های زیر در خانواده خواهیم بود:
- احساس عدم امنیت کودک
مادر اخم می‌کند و پدر لبخند می‌زند. کودک در این خانواده هرگز احساس امنیت نمی‌کند. چراکه درهرصورت بازنده است و این مسئله او را دچار افسردگی و اضطراب می‌کند.
- بی‌اعتباری پدر و مادر
وقتی پدر به دلیلی کودک را از بازی کردن با دوستانش محروم می‌کند و مادر در غیبت پدر به او مجوز بازی می‌دهد. کودک متوجه می‌شود که قانون پدر زیاد هم جدی نیست. در این خانواده نه پدر و مادر اعتباری دارند، نه قوانین و سبک‌های فرزند پروری آن‌ها.
- کشف اختلاف والدین
یکی از اتفاقاتی که معمولاً در همه خانواده‌ها رخ می‌دهد این است که فرزندان اختلاف بین پدر و مادر را خیلی زود کشف می‌کنند. در این شرایط کودکان خیلی زود یاد می‌گیرند که اگر می‌خواهند چیزی به دست بیاورند، بهتر است والدین در یک جبهه نباشند.
- کنترل کمتر فرزند
اگر پدر می‌تواند با مادر مخالفت کند و هرچه دلش می‌خواهد به او بگوید، چرا فرزند نتواند؟ بنابراین قدرت پدر و مادر در کنترل فرزند کم می‌شود.
- فرار از قوانین خانواده
وقتی مادر مخالف است و پدر مخالف نیست. این موارد مجوزهایی هستند که فرزندان به‌صورت ناخودآگاه زیر بار قوانینی که والدین وضع می‌کنند نروند. آن‌ها یاد می‌گیرند که این خانه قانون مشخصی ندارد.
راهکارهای ایجاد هماهنگی والدین
اولین قدم برای رسیدن به هماهنگی، این است که باید خشمی را که از موضوعات دیگر باقی‌مانده و حل‌نشده را از تربیت فرزند جدا کنید. بعدازآن به این موارد توجه کنید.
- پدر و مادر، هردو به یک اندازه در تربیت فرزندان سهیم هستند. بنابراین لازم است خواسته‌های همسرتان را به‌عنوان کسی که به‌اندازه شما حق دارد را بپذیرید. و به آن احترام بگذارید.
- در برخی موارد، درصورتی‌که راه‌حل میانه‌ای برای رفع اختلاف و یکی شدن سبک‌های فرزند پروری وجود ندارد. لازم است یکی از طرفین گذشت داشته باشد. آن‌هم به خاطر منافعی که هماهنگی والدین برای فرزند و تربیت او دارد.
- اختلاف شما و همسرتان باید مثل یک راز سربه‌مهر باقی بماند. هرگز در مقابل فرزندان درباره این مسائل بگومگو نکنید.
- انتظارات خود و به همسرتان در فهرستی بنویسید و موارد مشترک را مشخص کنید. همچنین در مورد موارد اختلافی حرف بزنید.
- قوانین را مشخص کنید. راه‌حل‌های خود را در مورد احتمالات بررسی کنید.
- با فرزندانتان همدلی کنید، اما همسرتان را تخریب نکنید.
- از تلاش‌های همسرتان تقدیر کنید.
نتیجه‌گیری
خانواده اولين و مهم‌ترین بافت اجتماعي را براي رشد انسان فراهم می‌سازد. بر همین اساس بيشتر مشکلات رفتاري کودکان منعکس‌کننده شرايط پيچيده بين فردي اعضاي خانواده به‌ویژه والدين است. به یاد داشته باشید که تربیت مناسب فرزند می‌تواند بهترین هدیه پدر و مادر برای آینده فرزندشان باشد. درصورتی‌که به هماهنگی‌های لازم در تربیت فرزند نرسیده‌اید. با یک روانشناس کودک و نوجوان متخصص در مورد سبک‌های فرزند پروری مشورت کنید. روانشناس به شما کمک می‌کند که بتوانید با یکدیگر صحبت کنید و به حرف‌های یکدیگر گوش دهید.
