بافت‌های بدن انسان کدامند و هر یک از این بافت ها چه عملکردی دارند؟
بافت‌های بدن انسان مجموعه‌‌هایی از سلول‌های مشابه هستند که عملکردی تخصصی دارند. بدن انسان از چهار نوع بافت اولیه ساخته‌شده است که عبارت‌اند از:
- بافت عضلانی
- بافت پوششی
- بافت همبند یا پیوندی
- بافت عصبی
بافت عضلانی
این بافت یکی از پر عروق‌ترین بافت‌های بدن است. بافت عضلانی (Muscle Tissue) یا ماهیچه‌ای از انواع سلول‌های ماهیچه تشکیل‌شده و توانایی انقباض و انبساط را بر عهده دارند، عضلات بدن را به وجود آورده‌اند. به‌طورکلی این بافت دارای سه عضله‌ی مهم در بدن است:
- عضلات صاف
- عضلات اسکلتی
- عضلات قلبی
تقریباً ۶۵۰ ماهیچه اسکلتی در بدن انسان وجود دارد. بافت ماهیچه‌ای طی رشد جنین، از طریق فرآیندی شناخته‌شده به نام میوژنز تشکیل می‌شود. این بافت از سلول‌های کشیده‌ای به نام فیبرهای عضلانی تشکیل می‌شود. همچنین مسئول حرکات استخوان و مفاصل در بدن و محافظت از ستون مهره‌ها است. ماهیچه‌ها حاوی پروتئین‌های خاصی هستند که با انقباض خود به استخوان و اسکلت نیرو وارد می‌کنند. انواع بافت ماهیچه‌ای در مجموعه بافت‌های بدن انسان ازنظر عملکرد و موقعیت آن‌ها در بدن متفاوت هستند. با توجه به عضلات مهم این بافت قوی‌ترین بافت‌های ماهیچه‌ای بدن عبارت‌اند از:
- عضله سرینی (Gluteus Maximus)
بزرگ‌ترین و قوی‌ترین عضله در بدن انسان است چراکه وظیفه دارد تنه را در حالت ایستاده نگه دارد و عضله اصلی است که به بالا رفتن از پله‌ها کمک می‌کند.
- عضلات خارجی چشم (External Muscles of the Eye)
عضلات چشم به‌طور مداوم در حال حرکت هستند تا موقعیت چشم را دوباره تنظیم کنند. هنگامی‌که سر درحرکت است، عضلات خارجی دائماً موقعیت چشم را تنظیم می‌کنند تا یک نقطه ثابت شود. بااین‌وجود، عضلات خارجی چشم دچار خستگی می‌شوند.
- عضله قلب
سخت‌ترین عضله است. در هر ضربان قلب ۷۱ گرم‌خون خارج می‌کند. روزانه قلب حداقل ۲۵۰۰ گالن (۹۴۵۰ لیتر) خون پمپ می‌کند.
- عضله ماضغه یا عضله جونده (Masseter muscle)
قوی‌ترین عضله بر اساس وزن خود، خصوصاً در گیاه‌خواران است.
- عضلات رحم
رحم در ناحیه تحتانی لگن قرار دارد. این عضلات در مجموعه‌ی بافت‌های بدن انسان باید بسیار قدرتمند باشند تا حین فرآیند زایمان، با انقباض آن‌ها نوزاد از کانال زایمان عبور کند.
- ماهیچه نعلی یا عضله سولئوس (Soleus)
سولئوس در زیر عضله دوقلو قرار دارد و می‌تواند با بیشترین نیرو به کف پا کشش ایجاد کند. این عضله در کنار عضلات ساق پا یک عضله بسیار قدرتمند در نظر گرفته می‌شود زیرا در مقابل نیروی جاذبه بدن را قائم نگه می‌دارد.
- عضله زبان
زبان از مجموعه‌ای عضلات سخت تشکیل‌شده است. زبان دائماً بزاق را به سمت گلو هل می‌دهد.
عضلات صاف
این گروه از ماهیچه‌ها مانند آنچه در روده و گلو یافت می‌شود به‌صورت غیرارادی منقبض و منبسط می‌شوند. عضلات صاف دارای دو نوع مختلف است:
- عضلات صاف تک‌واحدی
- عضلات صاف چند واحدی
اين دو گروه ازنظر ابعاد فيزيكي، ساختماني، سازمان‌بندی به‌صورت دسته‌ها يا صفحات، پاسخ به محرک‌ها و نحوه عصب گیری با يكديگر متفاوت هستند.
- عضله صاف تک‌واحدی
در اين نوع عضله، صدها الی میلیون‌ها، فيبر عضلاني در يك واحد، با يكديگر منقبض می‌گردند. معمولاً فيبرهای عضلاني در مجموعه بافت‌های بدن انسان به‌صورت دسته‌هایی قرار می‌گیرند كه غشاء سلولي آن‌ها در چند نقطه به يكديگر می‌چسبد. بنابراين زماني كه نيرويي مانند نيروی حاصل از انقباض در يك سلول عضله به وجود می‌آید، به سلول بعدی نيز منتقل می‌شود. اين نوع عضله صاف در دستگاه گوارش، رحم، بسياری از عروق خوني، مجاری صفراوی، پیش آبراه ديده می‌شود. بر همین اساس به عضله صاف احشايي نيز معروف است.
- عضله صاف چند واحدي
در اين نوع عضله، سلول‌های عضلاني از يكديگر جدا بوده و توسط ميانجي شيميايي مهاری و يا تحريكي آزادشده و از انتهای پایانه‌های عصبي، سبب مهار و يا تحريك عضله می‌شود.
عضله‌های اسکلتی
عضلات اسکلتی از انواع ماهیچه‌های ارادی بدن هستند که توسط تاندون‌‌ها به استخوان‌‌ها متصل شده و برای به حرکت درآوردن اسکلت‌های بدن مورداستفاده قرار می‌گیرند. به‌صورت خلاصه نکاتی در مورد این عضلات وجود دارد که عبارت‌اند از:
- معمولاً سلول‌های طویل و استوانه‌ای شکل هستند.
- در زیر میکروسکوپ به‌صورت خطوط تیره و روشن دیده می‌شوند.
- چندهسته‌ای‌اند.
- هسته‌های کناری و بیضی‌شکل هستند.
- در مقطع عرضی سلولها چندوجهی یا کروی دیده می‌شوند.
- بین آن‌ها بافت همبند است.
- هیچ ارتباطی باهم ندارند.
- معمولاً ابتدا و انتها آن‌ها به تاندون وصل می‌شود.
عضله‌های قلبی
عضلات قلبی گروه دیگری از ماهیچه‌های غیرارادی در بافت‌های بدن انسان به شمار می‌آیند که فقط در قلب یافت می‌شوند. این عضلات همانند عضله‌های اسکلتی در زیر میکروسکوپ به‌صورت خطوط تیره و روشن دیده می‌شود. دارای سلولها استوانه‌ای شکل هستند. برخلاف عضلات اسکلتی منشعب‌اند (عضله‌ی اسکلتی انشعاب نداشت و ابتدا و انتهای آن به تاندون وصل می‌شود ولی عضله‌ی قلبی منشعب است و این انشعابات به هم می‌رسند و اتصال سلولی دارند). از عضله‌ی اسکلتی کوتاه‌تر است. بااین‌حال نسبت به عضلات اسکلتی قطر بیشتری دارند. معمولاً یک و حداکثر ۲ هسته دارند. همچنین دارای هسته‌ی مرکزی است. بین عضلات قلبی، بافت همبند و رگ‌های خونی زیادی وجود دارد.
بافت پوششی
بافت پوششی (Epithelial Tissue) یا اپیتلیال از سلول‌های چندضلعی و سازمان‌یافته‌ای تشکیل‌شده است که به‌صورت محکم در کنار هم قرارگرفته‌اند. سلول‌های این بافت به‌صورت ورقه‌ای و لایه‌ای هستند. به‌عنوان پوششی برای قسمت‌های مختلف بدن مانند پوست و دیواره رگ‌های خونی عمل می‌کنند. بافت‌های اپیتلیال اندام‌ها را ترسیم می‌کنند و به محافظت و جداسازی آن‌ها کمک می‌کنند. خطوط بافت اپیتلیال در مجموعه بافت‌های بدن انسان هم به‌صورت داخلی و هم به‌صورت خارجی وجود دارند که شامل موارد زیر هستند:
- خارج از بدن (پوست)
- داخل بدن شامل د‌هان، معده، روده، ریه‌‌ها، دستگاه تناسلی و مجاری ادراری، غدد درون‌ریز، غدد برون‌ریز
بافت پوششی اولین خط محافظتی بدن در برابر سایش فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی را ایجاد می‌کند. سلول‌های بافت پوششی به‌عنوان دروازه‌بان، نفوذپذیری را کنترل می‌کنند. اجازه انتقال مواد انتخابی از طریق یک مانع فیزیکی را می‌دهند. تمام موادی که وارد بدن می‌شوند باید از لایه پوششی عبور کنند. برخی از بافت‌های پوششی دارای ویژگی‌های ساختاری هستند که امکان انتقال انتخابی مولکول‌ها و یون‌ها را از طریق غشای سلولی خود فراهم می‌کنند. بسیاری از سلول‌های بافت پوششی قادر به ترشح ترکیبات شیمیایی مخاطی و خاصی از سطح آپیکال خود هستند. به‌عنوان‌مثال، بافت پوششی روده کوچک، آنزیم‌های گوارشی و سلول‌های دستگاه تنفسی، مخاط ترشح می‌کنند که میکروارگانیسم‌ها، آلرژن‌ها و ذرات خارجی را به دام می‌اندازند. بافت پوششی غدد نیز حاوی تعداد زیادی سلول ترشحی است. به‌طورکلی وظایف اصلی بافت پوششی عبارت‌اند از:
- محافظت از بافت‌های بدن انسان یعنی بافت‌های زیرین در مقابل تابش اشعه‌های مضر، تماس با حرارت و سموم
- اولین سد دفاعی بدن
- پشتیبانی از آسیب بافت‌های زیرین و عروق در مقابل آسیب فیزیکی
- تبادل مواد شیمیایی بین بافت‌های زیرین و حفره بدن
- ترشح هورمون، آنزیم، عرق، مخاط و سایر فرآورده‌هایی که توسط سلول‌های غدد تولید می‌شوند.
- ایجاد حس لامسه
- جذب آب و غذای هضم شده در طول لوله گوارش
- جدا کردن دو ساختار از یکدیگر
بافت همبند یا پیوندی
بافت همبند (Connective Tissue) یا بافت پیوندی از انواع مختلفی از سلولها تشکیل‌شده و به‌طورکلی پشتیبانی، محافظت و ساختار کلی بدن را ایجاد می‌کند. نمونه‌‌هایی از بافت همبند شامل:
- غضروف
- تاندون‌‌ها
- لایه‌‌های داخلی پوست
- استخوان، رباط‌‌ها
- لنف
- بافت چربی
خون نیز به‌عنوان یک بافت پیوندی در نظر گرفته می‌شود. رشته‌‌های فیبری پروتئین کلاژن، اغلب وظیفه تأمین استحکام بافت همبند را بر عهده دارند. بافت پیوندی دارای سه جزء اصلی شامل سلول‌های خاص، فیبرها و ماده زمینه‌ای است. به‌اختصار با هریک آشنا خواهیم شد.
- سلولها
رایج‌ترین سلول‌های بافت پیوندی از مجموعه بافت‌های بدن انسان عبارت‌اند از؛ فیبروبلاست‌ها که کلاژن و سایر عناصر ماتریکس خارج سلول را ترشح می‌کنند. سلول‌های چربی که لیپیدها را در خود ذخیره می‌کنند. ماکروفاژها و لنفوسیت‌ها، سلول‌هایی با عملکرد ایمنی که در التهاب نقش دارند.
- فیبرها
فیبرهای کلاژن، پروتئین‌های رشته‌ای هستند که به فضای خارج سلول ترشح می‌شوند و مقاومت کششی بالایی را در ماتریکس ایجاد می‌کنند. فیبرها انواع مختلفی دارند. به‌عنوان‌مثال؛ فیبرهای کلاژن (Collagen Fibers) که در مقابل فشار و کشیدگی مقاومت ایجاد می‌کند. فیبرهای الاستیک (Elastic Fibers) شامل فیبرهای نازک و بلندی هستند که شبکه انشعابی را در ماتریکس خارج سلول ایجاد و به بافت همبند کمک می‌کنند تا کشیده شده و به حالت اول بازگردد. فیبرهای الاستیک حاوی الاستین و فیبریلین هستند. فیبر رتیکولار (Reticular Fibers) یا فیبر مشبک که الیاف کلاژنی کوتاهی هستند. این فیبرها می‌توانند به‌طور گسترده منشعب شوند و شبکه‌ای ظریف را تشکیل بدهند.
- ماده زمینه‌ای
مایعی شفاف، بی‌رنگ و چسبناک است که فضای بین سلولها و فیبرها را پر می‌کند. این ماده از پروتئوگلیکان‌ها و پروتئین‌های چسبندگی سلول تشکیل‌شده است. ماده زمینه‌ای به‌عنوان غربال مولکولی برای حرکت مواد بین مویرگ‌های خون و سلولها عمل می‌کند.
بافت عصبی
بافت عصبی (Nerve Tissue) از بافت‌های بدن انسان بخش اصلی سیستم عصبی را می‌سازد. سیستم عصبی عملکردها و فعالیت‌های بدن را تنظیم و کنترل می‌کند. این سیستم از دو قسمت سیستم عصبی مرکزی (CNS) شامل اعصاب مغزی و نخاعی و سیستم عصبی محیطی (PNS) شامل شاخه‌های اعصاب محیطی تشکیل‌شده است. به‌طورکلی سلول‌های تشکیل‌دهنده بافت عصبی عبارت‌اند از:
- نورون‌ها
نورون‌ها سلول‌های اختصاصی بافت عصبی و دارای سه بخش آکسون، جسم نورونی و دندریت هستند و به سه دسته تقسیم می‌شوند. نورون‌های آوران یا حسی (Sensory neurons)، نورون‌های وابران یا حرکتی (Motor neurons) و نورون‌های بینابینی (Interneurons)
- نوروگلایا
یا سلول‌های گلیال یا گلیا، به انتشار سیگنال عصبی کمک می‌کنند و همچنین مواد مغذی را به سلول‌های عصبی ارائه می‌دهند. درواقع وظیفه اصلی آن‌ها پشتیبانی از نورون‌ها است.
به‌صورت خلاصه نورون‌ها و نوروگلیاها را می‌توان این‌گونه تعریف کرد:
- نورون‌ها دارای غشای قابل‌تحریک هستند که به آن‌ها امکان تولید و انتقال سیگنال‌های الکتریکی را می‌دهد. آن‌ها در سیستم عصبی محیطی، نخاع و مغز یافت می‌شوند. سلول‌های گلیال سلول‌های غیرعصبی هستند که میلین را تشکیل می‌دهند و همچنین پشتیبانی و تغذیه نورون‌ها را بر عهده دارند. در انتقال سیگنال نیز به سلول‌های عصبی کمک می‌کنند.
نتیجه‌گیری
به‌عنوان سخن پایانی، امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده و اطلاعات و آگاهی لازم در مورد انواع بافت‌های بدن انسان و کارکرد هریک به دست آورده باشید.
